Ooit gedacht dat we papier zouden gebruiken om huizen te bouwen? Niet als versnipperde vulling voor isolatie, maar als onderdeel van de bouwconstructie zelf? De Japanse architect Shigeru Ban heeft zich bekwaamd in het bouwen met papier en karton. Hij maakt wereldwijd naam met z’n gebouwtjes, die  bijvoorbeeld worden gebruikt voor de slachtoffers in rampgebieden.

Tekst: Ir. Marcel van Mierlo
 

Het ‘paper log house’ van Ban in Kobe (Japan) bestaat uit papier en een paar bierkratten. Deze zijn gevuld met zandzakken en doen dienst als fundering. De wanden zijn gemaakt van kartonnen buizen. Tussen de buizen is een sponsachtige tape gelijmd als isolatie. En het dak is gemaakt van tentdoek.

Professor Shigeru Ban is bekend door zijn innovatieve gebruik van materialen en door zijn grote betrokkenheid bij het leed in de wereld. Hij zet zijn tijd, ideeën en energie al meer dan twee decennia belangeloos in voor hulpbehoevenden in rampgebieden na een tsunami, aardbeving, orkaan of oorlog. Door z’n uitgebreide kennis van recyclebaar materiaal, met name papier en karton, is hij in staat opvanghuizen en gemeenschapsruimten te bouwen voor slachtoffers van rampen in de hele wereld: van Rwanda, Haïti, China, Italië, Nieuw Zeeland, Turkije en Sri Lanka tot Japan en de Filippijnen. Samen met studenten, vrijwilligers en de lokale bevolking ontwerpt en bouwt hij, recyclebare, low-budget gebouwtjes. Met kartonnen buizen voor de kolommen, balken en gevels, omdat dit materiaal lokaal beschikbaar is, goedkoop is en eenvoudig te vervoeren. Bovendien zijn de constructies kwalitatief hoogwaardig, water- en vuurbestendig en volledig recyclebaar. Daarnaast laten de kartonnen buizen zich gemakkelijk verwerken in de bouwsels en kan je de constructie na gebruik simpel afbreken en hergebruiken in een nieuw gebouwtje. Ban’s bijdrage aan de circulaire economie!

We benne op de wereld om mekaar ….

Als kleine jongen wilde Ban altijd timmerman worden. Bij de verbouwingen aan het huis van z’n ouders was hij helemaal in de ban van het mooie gereedschap, de knappe bouwconstructies en de geur van hout. Maar al op z’n elfde kwam een ander talent bovendrijven. Hij won een ontwerpwedstrijd op school en droomde vanaf toen van een leven als architect.
Zijn  humanitaire werk begon als reactie op de conflicten in Rwanda in 1994, waarbij miljoenen mensen terecht kwamen in erbarmelijke leefomstandigheden. De hoge commissaris voor vluchtelingen van de United Nations nam z’n aanbod, om huisjes te bouwen van kartonnen buizen, dankbaar aan. Al een jaar later volgde een aardbeving in Kobe (Japan), waar hij opnieuw z’n ideeën en belangeloze hulp inbracht en het ‘paper log house’ ontwikkelde voor Vietnamese vluchtelingen in de regio. Op een fundering van gratis bierkratjes, gevuld met zandzakken, plaatste Ban een wand van verticale kartonnen buizen. Op dezelfde manier bouwde hij ook een kerkje in Kobe voor de slachtoffers. Voluntary Architects Network (VAN), een netwerk waarin architecten wereldwijd als vrijwilliger samenwerken om slachtoffers van rampen op te vangen, is een initiatief van Ban uit die tijd. VAN heeft inmiddels vele hulpprojecten gerealiseerd, alle reden om oprichter Ban dit jaar de Pritzker Architectuur Prijs toe te kennen. Deze prijs is immers bedoeld voor architecten, die met hun architectuur voortdurend een bijzondere bijdrage leveren aan de mensheid.
Naast z’n humanitaire hulp is Ban ook nog eens pionier van het duurzaam bouwen. Hij startte al met innovatief materiaalgebruik ver voordat de huidige duurzaamheidshype op de agenda kwam. Bijvoorbeeld met het gebruik van scheepscontainers, bamboe en composietmaterialen van papier, vezels en kunststof. Werken met recyclebare en lokaal produceerbare materialen zit gewoon in z’n genen.
 

De tyfoon Haiyan (plaatselijk bekend als Yolanda) trof in 2013 de Filippijnen. De nood was hoog en slachtoffers moesten in grote getale worden opgevangen. De verbinding van de buizen constructie moest verder worden versimpeld om de bouwsnelheid te verhogen en grotere bouwvolumes te kunnen halen. Ban gebruikte daarom op de Filippijnen de eenvoudige verbindingen voor binnenwanden, zoals in 2011 in Japan, nu ook voor de gevelconstructie. De met zandzakken gevulde kratjes werkte hij dit keer af met een vloer van multiplex en kokos. Wanden zijn opgebouwd uit gevlochten bamboestengels en het dak bestaat uit een plastic opgespannen zeil met daarop palmbladeren. Aan dit project werkte hij samen met de studenten van San Carlos University uit Cebu.

Papier en een paar kratjes

Het ‘paper log house’ van Ban in Kobe (Japan) bestaat uit papier en een paar bierkratten. De gratis kratjes, die zijn gevuld met zandzakken, doen dienst als fundering. De wanden zijn gemaakt van kartonnen buizen met een diameter van 106 mm een dikte van 4 mm. Tussen de buizen is een sponsachtige tape gelijmd als isolatie. En het dak is gemaakt van tentdoek. De ruimte van 1,8 meter tussen de huisjes heeft de functie van gemeenschapsruimte. Totaal kosten de huisjes van 52 m2 maar USD 2000,– en ze zijn ook nog eens eenvoudig te hergebruiken.
De huisjes werden ook ingezet tijdens de burgeroorlog in Rwanda, eind jaren negentig, waar meer dan 2 miljoen daklozen een onderkomen zochten. De gebruikelijke noodoplossingen met aluminium stokken en kunststofplaten waren kwetsbaar, omdat de aluminium stokken door de vluchtelingen werden verkocht en vervangen door takken. Met alle gevolgen voor de toch al kritische ontbossing. De papieren buizen van Ban boden een goedkoop alternatief, dat met kleine machines plaatselijk kon worden geproduceerd. Na het doorstaan van testen op het gebied van ongediertebestendigheid, kon Ban met z’n team aan de slag en heeft in Rwanda 50 huisjes gebouwd.
In India (2001) bood Ban z’n diensten aan met de VAN-organisatie. Werken met lokale bevolking en lokaal verkrijgbare materialen betekent dat je soms moet improviseren. Bierkratjes waren niet beschikbaar en Ban besloot de fundering uit te voeren met bouwafval, afgewerkt met een vloer van aarde. Met bamboestokken werd een dakconstructie gemaakt, waarop rieten matten en een plastic zeil werden bevestigd en een suikerrietmat. Door ventilatie in de gevels was het in deze woninkjes ook mogelijk binnen te koken. Met als extra voordeel: minder muggen!
 

Woningen in Sri Lanka

Kirinda is een dorpje aan de zuid-oostkust van Sri Lanka. Na de Sumatra aardbeving van 2004 werden de meeste gebouwen van het dorpje weggevaagd door de tsunami. Dorpelingen leefden in tijdelijke huisjes, waaronder, sinds 2007, bijna 70 kartonnen huisjes van Ban en VAN. De huisjes hebben twee slaapkamertjes en een semi-open ruimte. Om de levensstijl te respecteren zijn vouwdeuren gemonteerd, zodat de vrouwen hun gasten niet in persoon zien. De ‘overdekte binnenplaats’ biedt schaduw, ventileert het huis én functioneert als eet- en leefruimte, waar de vissers ook hun netten repareren.
Het huisje staat op een COB-constructie van samengeperste aarden blokken, die rijkelijk beschikbaar zijn op Sri Lanka en waarvoor geen getrainde vakmensen nodig zijn. Door de oneffenheden in het oppervlak blijven de blokken goed liggen en kunnen als een soort lego worden verwerkt. Meubels zijn vervaardigd van rubberbomen, waarvan er meer dan genoeg zijn door de populaire bandenindustrie in deze regio.
Bij recentere rampen zijn de papieren buisconstructies van BAN ook toegepast als ruimtescheiding. De slachtoffers van de grote Japanse aardbeving en tsunami werden eerst gehuisvest in tijdelijke gebouwen, zoals gymzalen, voordat ze hun eigen tijdelijke woonruimte konden trekken. Om te zorgen voor een klein beetje privacy bouwde BAN in 2011 ruimtescheidende constructies van kartonnen buizen, waaraan gordijnen werden gehangen. Deze noodhulp werd gefinancierd met donaties uit de hele wereld.
 

Meer informatie over de karton en papierprojecten van Ban en VAN is te vinden op:
http://www.shigerubanarchitects.com/works.html

IKEA en Visible Good

Ook IKEA en het bedrijf Visible Good bieden oplossingen voor tijdelijke leefruimte in rampgebieden. Op de jaarlijkse wereld vluchtelingendag van 2013 werd de Flatpack van IKEA gepresenteerd. Een modulair ontwerp met zonnepanelen, ontworpen om de leefcondities van vluchtelingen te verbeteren. Het metalen frame is gemaakt van standaard buizen en verbindingen en ontleent haar stijfheid aan spankabels. Wanden en dak zijn opgebouwd uit lichtgewicht kunststof panelen, afgewerkt met aluminium om de warmte te reflecteren. De zonnepanelen leveren energie voor verlichting en een usb-poort.
RDM van ‘Visible Good’ is draagbaar, herbruikbaar en in ongeveer 25 minuten op te zetten door twee mensen. Gereedschap is niet nodig. De Rapid Deployment Module van circa 12 m2 beschikt over harde wanden (die dienst doen als whiteboards), verhoogde vloeren, en een geventileerde stoffen kap. De afsluitbare deuren en ramen bieden extra veiligheid ten opzichte van een stoffen tent en de levensduur van een unit is minimaal tien jaar. Het gebouwtje wordt opgeklapt in een krat getransporteerd en is geschikt voor noodsituaties, zoals rampen, noodhulp en zelfs voor tijdelijk onderwijs. Recent zijn 26 gebouwtjes gebruikt bij de saneringsoperatie voor de olieramp van BP in de Golf van Mexico.

Bronnen: Shigeru Ban Architects, archdaily, designboom.
 
 

Wat kunnen we leren van Shigeru Ban?

Shigeru Ban is een voorbeeld voor velen. Zijn gebruik van nieuwe, vaak hergroeibare of recyclebare, materialen en zijn inzet voor gebieden, die door rampen zijn getroffen, trekken wereldwijd de aandacht. Ban kijkt wat lokaal beschikbaar is aan middelen en mensen om snel en goedkoop te bouwen. In Nederland maken we nog altijd veel bakstenen muurtjes van klei, die immers ruim lokaal voor handen is. Maar misschien moeten we onszelf eens uitdagen om de volgende stap te zetten: goedkoper bouwen, sneller en met inzet van lokale ongeschoolde arbeid. Beoordeel wat je echt nodig hebt om te wonen en kijk om je heen wat je kan vinden om het te realiseren in samenspel met de natuur. De gedachte-oefening is meer dan de moeite waard.
 
 

No screw no glue

‘Papier en karton vormen de basis van veel eindproducten. Hout en oud papier zijn de belangrijkste grondstoffen. Hout is een hernieuwbare grondstof. Het Europese bosoppervlak is sinds 1950 met 30 % gegroeid. Van het in Nederland geproduceerde papier en karton bestaat maar liefst 82 % uit oud papier.’ Bron: papierenkarton.nl

Met papier en karton kan je ook slimme interieurs bouwen. Het kartonkantoor van Nothing Amsterdam, ontworpen door Alrik Koudenburg en Joost van Bleiswijk, is hiervan een mooi voorbeeld. Functies zijn ingenieus geïntegreerd tot een multifunctioneel meubel op basis van de ‘no screw no glue’- techniek.

BouwTotaal en Slim Ruimtegebruik

In januari 2013 is ir. Marcel E. van Mierlo gestart met kennisplatform LEVEN IN TUINEN, een podium voor uitwisseling van kennis over ‘innovatieve en duurzame gebouwtjes in de achtertuin’. Op www.facebook.com/levenintuinen  kan iedereen nieuwe voorbeelden posten en vragen behandelen, die te maken hebben met het leven in de achtertuin. In een twee-wekelijkse interactieve blog op www.levenintuinen.nl behandelt Marcel een specifiek thema, bijvoorbeeld: de kleinst mogelijke footprint (vanaf 1 m2), het tweede leven van zeecontainers, leef je eigen sprookje in een hobbit house, mantelzorg in je achtertuin,  biologische huisjes en Plug & Play. En natuurlijk thema’s op verzoek van de platformdeelnemers.
In BouwTotaal laat Marcel van Mierlo in iedere uitgave een slimme oplossing van ruimtegebruik zien. De getoonde voorbeelden zijn namelijk niet gebonden aan de achtertuin, maar kunnen overal worden toegepast waar slim ruimtegebruik is gewenst.

20 voorbeelden over wonen en werken op klein oppervlak
‘Slim ruimtegebruik, ruimte-innovatie op de vierkante mm’, bundelt 20 nationale en internationale voorbeelden over wonen en werken op klein oppervlak. Samensteller Marcel van Mierlo bracht verrassende voorbeelden van muziekstudiootjes, schrijvershuisjes, kunstateliers, praktijkruimtes, studentenhuisvesting en mantelzorgunits samen in tekst en beeld. Vernieuwend, inspirerend en haalbaar, voor doe-hetzelvers, professionals en bewoners die nadenken over hun (toekomstige) woon- en leefomgeving.

Informatie over het boek  http://www.gwwtotaal.nl/slimruimtegebruik