Ter vervanging van twee oude ‘Tugelablokken’ ontwierp M3H Architecten nieuwe woonblokken. Met oog voor de bestaande detaillering en een knipoog naar de Amsterdamse School kregen de blokken niet alleen bijzondere geveluitwerkingen, maar bevindt zich achter de gevels ook een enorme variatie aan woningtypes en woonplattegronden. Eigenlijk net als in de oude blokken die als inspiratie dienden, maar dan in een moderne uitvoering en jas.

Tekst: Carla Debets Bouwtekst
Foto’s: Allard van der Hoek, Carla Debets
 

Rechts de kopse kant van één van de twee Tugelablokken en links de gevel aan de Tugelaweg. Een feest van details.

Dit jaar bestaat De Amsterdamse School – de beroemde Amsterdamse bouwstijl uit de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw – honderd jaar. De sociale woningbouw in deze bouwstijl behoort tot de hoogtepunten van de Nederlandse architectuur en is ook nog overal in de stad te bewonderen. Honderd jaar geleden werd  De Amsterdamse School ook vooral door woningbouwverenigingen ingezet die een betere huisvesting voor arbeiders wilden.
 

Op de hoeken van de blokken komen verschillende karakteristieken van de gevels bij elkaar.

Steen voor steen zijn de in totaal 15000 gekleurde geglazuurde bakstenen in de gevels uitgewerkt.

Een betere huisvesting was rond 2010 ook gewenst voor de bewoners van de Tugelablokken in Amsterdam, die dateerden uit 1915. Ontworpen door architect Leliman vormden de vijf blokken de overgang van de pandsgewijze bouw van woningen naar de opbouw in gesloten bouwblokken. ‘Daarvoor had architect Leliman ingenieuze oplossingen bedacht’, licht architect Machiel Spaan van M3H toe, die de nieuwe blokken ontwierp. ‘Zo was er een grote verscheidenheid aan woningen, afhankelijk van de positie in het blok en ten opzichte van de zon. Bovendien waren er bijzondere entrees en veel woningen met een eigen ingang aan de straat. En binnen het bouwblok was een collectieve binnentuin aanwezig.’
 

Nagenoeg alle metselverbanden en details zijn ter plaatse uitgevoerd.

De zeven kleuren van de bakstenen komen voort uit het tegeltableau van de Handwerkers Vriendenkring dat in één van de trappenhuizen bewaard bleef.

Echter: na circa honderd jaar waren er nogal wat problemen met de woningen: de funderingen waren slecht, de woningen waren gehorig, onder meer door de aanwezige houten vloeren, en er waren lekkages. In overleg met de bewoners, gemeente en Monumentenzorg werd besloten de twee meest slechte blokken te slopen en vervangende nieuwbouw te plegen. De nieuwe woningen zouden kwalitatief beter zijn én de bovenwoningen met een lift bereikbaar. Twee andere blokken worden gerenoveerd en van het vijfde blok is de toekomst nog niet duidelijk.
 

De gevel aan de Tugelaweg heeft vooral horizontale lijnen; de inspiratie daarvoor vormde de spoorlijn aan de overzijde van de weg.

Vooral in de dwarsstraten komen veel uitstekende balkons voor, die aan de onderzijde weer zijn voorzien van gekleurde bakstenen.

Aandacht voor details

Wat direct opvalt aan de nieuwe woningen in de Tugelablokken, zijn de details in de gemetselde gevels. Die zijn niet alleen uitgevoerd in verschillende soorten baksteen en metselverbanden, maar er zijn bovendien geglazuurde bakstenen in verschillende kleuren toegepast. Inspiratie hiervoor kreeg architect Machiel Spaan vooral door bestudering van de architectuur van Leliman: ‘Met name aan de plekken waar bewoners en passanten dichtbij de gevel komen, zoals de entrees en de hoeken, is veel aandacht besteed aan de detaillering. Over de gevels verdeeld zijn diverse metselwerkverbanden toegepast met waalformaatstenen en dikformaatstenen, in halfsteens- of wildverband, en zowel liggend als staand. Al deze vlakken zijn ter plaatse gemetseld, behalve de uitstekende balkons en de lateien op de begane grond, die zijn geprefabriceerd.’
 

De geglazuurde stenen aan de randen en onderzijde van de balkons zijn uitgevoerd als strips.

Een écht feest voor de metselaars werd het volgens hem, op de hoeken van de blokken. Daar benadrukken onder meer sprongen in het metselwerk ‘het om de hoek gaan’ van het blok. Bovendien komen op de hoeken de verschillende karakteristieken van de gevels bij elkaar: ‘Daar werd het vakmanschap gevierd.’
 

Een spel van horizontale en verticale lijnen, zowel in de metselverbanden als kozijnen.

Opzet van de blokken

De twee nieuwe blokken hebben – net als de oude – vijf woonlagen. Op de begane grond omsluiten onder meer bergingen en de begane grond van maisonnettewoningen een parkeerlaag op het binnenterrein. Daarboven bevinden zich appartementen en maisonettewoningen in veel verschillende types en groottes, rondom het groene binnenterrein op het dak van de parkeerlaag. Bovendien zijn er nog galerijwoningen en speciale hoekwoningen. Net als in de oude blokken zijn alle woningen zorgvuldig ontworpen, afhankelijk van hun plaats in het bouwblok en ligging ten opzichte van de zon. De 157 woningen zijn onderverdeeld in 72 koopwoningen en 85 sociale huurwoningen; de grootte varieert van circa 56 tot zo’n 125 m2.

Iedere gevel van het blok heeft zijn eigen karakteristiek. De Tugelaweg ligt aan de noordzijde van de blokken, met aan de overzijde een spoorlijn. Hier zijn de gevels vooral horizontaal uitgewerkt. Ook de ramen zijn hier meer horizontaal, maar hebben tevens een verticale erker die op alle verdiepingen boven elkaar een verticale lijn vormen. Evenwijdig aan de Tugelaweg – dus meer aan de zuidzijde van de blokken – ligt de Retiefstraat die vooral een vroeg negentiende-eeuws straatbeeld laat zien. De gevels zijn hier opgedeeld in pandbreedtes van circa 7 meter. De ‘verbindingsstraatjes’ hebben gevels met een nog kleinere schaal, waarbij het individuele wonen het meest zichtbaar is. In alle gevels articuleren bijzondere kozijnen het ritme van de gevels.
 

Ook de brievenbussen, huisnummers en verlichting bij de entrees zijn zorgvuldig uitgewerkt.

15.000 geglazuurde bakstenen

M3H werkte samen met AtelierNL alle bijzondere details uit. De zeven kleuren van de toegepaste geglazuurde stenen kwamen voort uit het logo van de Handwerkersvriendenkring, de oorspronkelijke opdrachtgever in 1910. Het oude logo is bewaard gebleven en in één van de trappenhuizen verwerkt.

Zeven kleuren, ofwel: wit, grijs, oranjebruin, roodbruin, donkerbruin, donkergroen en lichtgroen. Machiel Spaan: ‘Er zijn zowel waalformaat- als dikformaat gekleurde bakstenen toegepast die bovendien aan verschillende zijden geglazuurd zijn: aan de voorzijde, kopse- of langskant of een combinatie hiervan. Dat betekent per kleur zeven verschillende soorten geglazuurde stenen, ofwel 49 verschillende soorten. Die hebben we, samen met AtelierNL, allemaal per steen uitgetekend. De stenen zijn door Koninklijke Tichelaar uit Makkum speciaal voor dit project gefabriceerd.’

De gekleurde bakstenen zijn over de hele gevel verspreid toegepast, in subtiele horizontale en verticale lijnen tot complete vlakken, vooral op plekken waar mensen dichtbij de gevels komen, zoals de entrees en hoeken, maar ook de onderzijdes van de uitstekende balkons. Evenals de verschillende metselverbanden veelal ter plaatse zijn uitgevoerd, zijn ook de geglazuurde stenen op de plaats zelf gemetseld. Dat geldt niet voor de uitstekende balkons en de lateien op de begane grond: hier zijn de gekleurde bakstenen als strips toegepast en verlijmd.

Beton als hardsteen

Van de hoofdentrees zijn echte ‘blikvangers’ gemaakt: niet alleen door de – uit de Amsterdamse School kenmerkende – sprongen in de gevels waarin tevens de betonnen panelen met brievenbussen zijn meegenomen, maar ook door de grotere vlakken met geglazuurde stenen. De brievenbussen zijn van donkergrijs beton, gelijkend op Belgisch hardsteen. Bovendien verwijzen de brievenbussen naar de vroegere hard- of zandstenen sluitstenen die toegepast werden bij entrees en boven ramen. Bij de woningen met entree aan de straat zijn de individuele brievenbussen gecombineerd met de eigen huisnummers in het grijze beton.

Projectgegevens

Opdrachtgever: Ymere Ontwikkeling
Ontwerp: M3H Architecten, Amsterdam
Baksteen patronen: AtelierNL, Eindhoven
Constructie-adviezen: B.V. Bouwadviesbureau Strackee, Amsterdam
Uitvoering: Heddes Bouw, Hoorn
Start bouw: 2013
Oplevering: juli 2015 
Aanneemsom: circa 15,5 miljoen euro