Op 16 december nam Jos Lichtenberg afscheid van de TU/e met, naar goed academische gebruik, een afscheidsrede. Een moment om eens terug te kijken op ruim dertien jaar innovatie. Wat is er nu veranderd en wat staat ons te wachten? Dit artikel sluit aan op zijn slotcollege en ook zijn toekomst in bouwinnovatieland.

Tekst: ing. Frank de Groot
 

Slimbouwen gebouw Venco Campus met Breeam Outstandig certificaat.

Op deze plek in Bouwtotaal schrijft Jos Lichtenberg als representant van Slimbouwen over onderwerpen als efficiëntie, flexibiliteit, brandveiligheid, duurzaamheid, ambitieuze projecten, et cetera: kortom over innovatie in de bouw. In zijn slotcollege op 16 december blikte hij terug op ruim dertien jaar Productontwikkeling, de titel van zijn leerstoel, en keek hij vooral naar de toekomst. Onderweg gaf hij verklaringen waarom innovatie in de bouw schijnbaar zo traag verloopt. Schijnbaar, want er verandert wel degelijk een en ander. Voor wie de omslag niet serieus neemt, wordt het steeds krapper en uiteindelijk onmogelijk om in leven te blijven.
 

Prof. Dr. Ir. Jos Lichtenberg is na zijn afscheidsrede emeritus hoogleraar productontwikkeling aan de TU/e. Hij is verder onder andere voorzitter stichting Slimbouwen en onder ‘Off Road Innovations’ actief bij organisaties met een innovatieambitie. Foto: Rob Stork, Eindhoven.

Slimbouwen

Wat niet iedereen weet is dat Slimbouwen één op één verbonden was aan de inhoud van zijn leerstoel. In 2004, bijna een jaar na zijn aanstelling, presenteerde hij in feite voor het eerst Slimbouwen aan de markt. Slimbouwen was destijds (en nog steeds) bedoeld als richtinggevende visie om het bouwproces te veranderen en daarmee nieuwe en bestaande gebouwen aanzienlijk flexibeler, duurzamer en competitiever te maken. Het was ook bedoeld als houvast voor de versnipperde industrie, die vooral ontwikkelt vanuit de eigen positie. Veelal verbeteringen van, of varianten op, hetgeen men daarvoor reeds produceerde en leverde. Veelal kleine stap, bottom-up innovaties. Dingetjes of optelinnovaties, zoals hij het ook wel noemt. Slimbouwen zou dus een meer radicale omslag moeten inluiden, maar was ook bedoeld als houvast om innovaties bij bedrijven in meer onderlinge samenhang te gaan realiseren.

Het recept is simpel:

• •Creëer een bouwkundige situatie, waarbij op enig moment in het proces alle installaties in één arbeidsgang worden ingevoerd.
• Bouw daarna af met (deels) verwijderbare panelen (topvloeren, voorzetwanden, plinten, gootdeksels).

Aldus ontstaat een bouwproces waarbij een beperkt aantal leveranciers (casco, omhulling, installaties en afbouw) achter elkaar en dus niet door elkaar on site monteren. Met alle voordelen van dien, zoals uitbannen van faalkosten, een industrieel en dus sneller proces, meer vrijheid tot aanpassingen, minder bouw- en sloopafval en vooral een enorme reductie van kosten. Tevens ontstaat zo vastgoed dat met minder materiaalgebruik en een hoge mate van aanpasbaarheid, veel duurzamer is met bovendien lagere exploitatielasten en een hogere vastgoed waarde. Zeker aan het eind van de levenscyclus. Bij end of life is er namelijk altijd tegen geringe kosten een nieuwe leven mogelijk.
 

Slimbouwen gebouw Kraanspoor Amsterdam.

Wat is er in dertien jaar bereikt?

Het heeft in ruim dertien jaar veel opgeleverd. Circa honderd gebouwen, zoals Kraanspoor Amsterdam, De Rode Haan Delft, De Venco Campus in Eersel, en op dit moment het Europees patentbureau in Rijswijk, zijn of worden op basis van Slimbouwen beginselen gerealiseerd. Diverse producten, zoals vloeren en wanden met ruimte voor leidingen, leidingdoorvoeren en kabelbomen (spinnen), zijn door de industrie ontwikkeld. Er ontstond met enkele honderdduizenden m2 gebouw immers een Slimbouwen markt. Er zijn op de TU/e meer dan 250 studenten onder begeleiding van Jos Lichtenberg afgestudeerd. Allen besmet met het Innovatie en Slimbouwen virus. Zij steken inmiddels ook derden aan, met een multiplier tot gevolg. Voor de markt een aanzienlijke kennisinjectie. En dat nog afgezien van de promotieonderzoeken en 600 studenten die het college Productontwikkeling volgden en niet te vergeten de honderden lezingen die hij door de jaren heen in alle uithoeken van het land heeft verzorgd.

Klippen

Honderd gebouwen is veel: veel visies en concepten komen niet verder dan een incidenteel proefproject. Maar op de totale markt is het nog steeds een zeer bescheiden aandeel. Hoe komt het toch dat zoiets moois als Slimbouwen zo traag om zich heen grijpt?
Jos stelt dat dat helemaal niet zo vreemd is. De markt is versnipperd en iedereen gaat voor zijn eigen bestaan. Niemand is eigenaar van het maatschappelijk probleem dat de bouw direct of indirect veroorzaakt. De complexiteit en versnippering van de bouwketen is een belangrijke oorzaak. Bovendien bestaat er zoiets als een kuddegedrag. Als je als enige een afwijkende mening hebt, zal je bij onvoldoende eigenwijsheid al snel denken dat jij ongelijk hebt en de anderen allemaal gelijk. En zo blijft nagenoeg iedereen in de kudde en kom je als totaal systeem maar heel langzaam een stap verder.
Jos geeft als voorbeeld de ontwikkelingen rond ICT en Duurzaamheid. De aanzet is in beide gevallen al meer dan 50 jaar geleden gemaakt en bij beide onderwerpen boeken we veel vooruitgang, maar zijn we ook nog steeds onderweg. De top is niet bereikt. Dat weet iedereen wel.
Duurt innovatie dan per definitie 50 jaar? Dat ook weer niet natuurlijk. We zitten op een schip dat op de klippen lijkt te lopen. De wereldbevolking groeit en gaat meer consumeren, tegelijkertijd drogen de resources op. Dat gaat ons nog overvallen. Kijk maar naar het Groningse gas; die bron moeten we noodzakelijkerwijs eerder vaarwel zeggen dan voorheen gedacht. Maar zo is het ook met veel bouwmaterialen. We kunnen de aarde niet blijven slopen. Het schip zal dus een andere koers moeten varen en de vraag is hoe we dat organiseren. Daarvoor was en is nu Slimbouwen bedoeld en het wordt dus tijd om daarin de nu gelegde basis om te zetten in een versnelling. En dat moet ook en dat kan ook!
 

Is station Rotterdam Centraal over vijftien jaar overbodig? Foto: Jannes Linders Photographer.

Misperceptie

Het is ook een misvatting dat een crisis alles in beweging brengt. Nu al zijn er partijen die beweren dat het allemaal wel meevalt met die veranderingen. Dat is een kwestie van perceptie. Er zijn wel degelijk veranderingen. Voor de crisis was PV een uitzondering, nu bijna gemeengoed. Flexibiliteit werd niet serieus genomen, nu wel degelijk. Er zijn nieuwe verdienmodellen, et cetera. En heeft er niet een slachting plaatsgevonden onder architecten, adviseurs en bouwbedrijven?
Een rede van die perceptie is dat alle innovatie uit het verleden geleidelijk op ons af is gekomen en we daarom bijna het gevoel krijgen dat alles langzaam gaat. Stel dat Jos nu beweert dat we over dertien jaar massaal chauffeurloos rijden en allemaal bovendien op stroom. En dat we dan ook geen eigen auto meer hebben en met onze app een collectieve auto afroepen, die ons precies op tijd van deur naar deur brengt. Dat we dan daardoor eigenlijk geen trein voor personenvervoer meer nodig hebben en de circa 10 mega investeringen in stationsgebouwen, waarvan we denken dat die er 200 jaar zullen staan, vervroegd afgeschreven moeten worden. Als Jos dat beweert zult u automatisch denken: dat kan niet kloppen. Misschien ook net iets te optimistisch, maar onmogelijk is het ook niet. En toch: vijftien jaar geleden werd TOM-TOM op de markt gebracht, acht jaar geleden werd de i-phone geïntroduceerd. Kunt u zich nog de tijd zonder herinneren? Als je denkt dat er niets verandert, is dat dus een misperceptie. Stilzitten is dus echt geen optie.

Vraagontwikkeling

Tot nu toe heeft het accent op de TU/e gelegen op technologische innovatie en fysieke oplossingen. Het zoeken ook naar een diversiteit in oplossingen. Slimbouwen geeft richting, maar schrijft niet voor hoe je het technologisch moet ontwikkelen. Door de jaren heen is nu wel een heel pallet aan mogelijkheden zichtbaar geworden, ondersteund door realisaties van gebouwen en producten en tevreden opdrachtgevers die nu ook de exploitatievoordelen ondervinden en meehelpen om slimbouwen te promoten. Daar kun je mee aankomen en dat is precies de opgave voor de toekomst.
Jos gaat zich via onder andere entiteiten als Off Road Innovations en Slimgebouwd, samen met Monique Donker, meer richten op het verbeteren van de uitvraag bij vastgoed eigenaren en –gebruikers, inclusief de bijbehorende financieringsmodellen. Daar ligt de sleutel tot versnelling. Hij heeft gewerkt aan het ontwikkelen van het aanbod en gaat nu de vraag organiseren. Door te helpen bij projecten, conceptontwikkelingen, door te coachen en te trainen, et cetera.

Ontwikkelingen

Het is dan wel een afscheid op de TU/e, maar geenszins van de markt. Daar blijft Jos Lichtenberg actief. Met daden en ook woorden. In woorden onder andere door deze Slimbouwen rubriek verder vorm te blijven geven en u op de hoogte te houden van de ontwikkelingen in innovatieland.

De afscheidsrede is te downloaden van: www.tue.nl/oraties.
 
 

Behoefte om het anders aan te pakken?

Geïnteresseerden met een innovatie vraag kunnen zich melden via onderstaande website, of via de gekoppelde LinkedIn profielen. In een kennismakingsgesprek van circa anderhalf uur is het mogelijk te schakelen. Het zal u vrijwel zeker verder helpen. Wellicht door partijen bij elkaar te brengen, een training op te zetten, u op het innovatiespoor te helpen, een proces te coachen, et cetera.

Meer weten? Kijk op www.offroadinnovations.nl.