Architect Gerrit Rietveld ontwierp begin jaren vijftig een aantal wooncomplexen in de wijk Hoograven in Utrecht. Onlangs zijn twee van deze stempels, met 194 woningen, gerenoveerd. A3 Architecten maakte het ontwerp waarbij de oorspronkelijke details zoveel mogelijk zijn hersteld, mét een energetische verbetering van de woningen naar energielabel B.
 

Bestaande toestand straatzijde portiekblokken.

Tekst: Carla Debets Bouwtekst
Beeld: A3 Architecten

Van de in totaal 388 woningen die Rietveld voor het naoorlogse Hoograven ontwierp, werden er 194 in Hoograven Noord (Tolsteeg) al in 2005 – 2006 gerenoveerd. De nieuw opgeleverde woningen zijn verdeeld over twee stempels genaamd Tjepmahof en Rijnesteinhof. Een stempel bestaat uit een mix van eengezinswoningen, portiekwoningen en galerijen: groene binnentuinen worden omringd door woonblokken in drie en vier verdiepingen, met daarom heen woonblokken van vijf woonlagen, en aan de zuidzijde twee laagbouwblokjes. Zó – was de gedachte – kon binnen een stempel elk type huishouden een plek krijgen, waardoor een minisamenleving zou ontstaan.
 

De straatzijde van de portiekblokken, maar nu gerenoveerd.

‘Naast deze stedenbouwkundige kwaliteiten is bijzonder dat Rietveld alle verschillende bloktypes – van eengezinswoningen tot hoogbouw – qua architectuur op dezelfde wijze behandelde’, licht Jurgen Reichard, architect bij A3 Architecten toe. ‘Kenmerkende kwaliteiten zijn de helder opgezette gevels met doorlopende golvende betonbanden, en transparante witte puien met gekleurde borstweringen in primaire kleuren. Ook de verdiepingshoge puien met stramienmaten van 70 cm en de ‘zwevende’ dakranden hoorden bij Rietvelds ontwerp.’
Begin jaren tachtig werden de woningen al gerenoveerd waarbij de houten puien werden vervangen door kunststof kozijnen met platte profielen en het matglas en de gekleurde panelen in de borstweringen werden ingeruild voor groene Trespa panelen. Ook de gevels van de trappenhuizen zijn opvallend. Deze waren oorspronkelijk voorzien van schuine betonnen schoepen die ventilatie mogelijk maakten: achter deze gevels bevonden zich vroeger de droogruimtes van de woningen. Om inregenen te voorkomen zijn de schoepen al eerder bekleed met metalen panelen.
 

Bestaande toestand achtergevel portiekblokken.

‘Belangrijk uitgangspunt voor de renovatie was dat is teruggegaan naar de kwaliteiten van het heldere en scherpe gevelbeeld van Rietveld in de jaren vijftig’, vertelt Reichard. ‘Maar wél met de comforteisen van nu, met minimaal het energielabel B. En een flink aantal woningen is zelfs naar label A gegaan. Bij de ingreep gold bovendien als belangrijke voorwaarde dat deze moest worden uitgevoerd in bewoonde toestand.’
 

De achtergevel van een portiekblok na de renovatie.

Herstel gevelbeeld

Als grootste ingreep in de gevels zijn de kunststof puien weer vervangen door houten puien met smalle detaillering. Bijzonder is de wijze waarop de borstweringen zoveel mogelijk in ere zijn hersteld. Reichard: ‘Daarbij is het originele figuurglas teruggebracht met daarachter een kleine spouw en een beplating die in een primaire kleur is geschilderd, volgens het originele kleurenschema. Achter de gekleurde beplating is 50 mm hoogwaardig PIR toegepast. De ruimte achter het figuurglas zorgt daarbij voor een kristal/glazig effect, wat bijvoorbeeld met het hedendaagse emalit niet bereikt kan worden.’
 

Detaillering van de gevel na o.a. vervanging van de kozijnen. Let op de extra roosters die boven de kozijnen achter de metalen strook zijn aangebracht.

Bij de aanpak van de gevel is een verschil met de eerder (2005 – 2006) gerenoveerde Rietveldwoningen. ‘Bij deze woningen was minimaal energielabel B een belangrijk uitgangspunt. Daarvoor was een vraaggestuurd ventilatiesysteem nodig. Hiervoor moesten we enigszins afwijken van het originele gevelbeeld: achter een doorlopende metalen strook boven de kozijnen zijn ventilatieroosters opgenomen. Deze strook dient gelijk voor het monteren van de zonwering. In principe zijn de klepramen ten behoeve van de ventilatie niet teruggebouwd.’
 

Galerijgevel in de gerenoveerde blokken.

Aanpak betonbanden

De golvende betonbanden vormen de randen van de doorstekende verdiepingsvloeren. Waar nodig zijn deze banden hersteld. Aanpak van de betonbanden (vanwege mogelijke koudebruggen) bleek financieel niet haalbaar, maar koudebrugberekeningen toonden bovendien aan dat er geen gevaar was voor condensatie. Eigenaar Bo-Ex kreeg uit bewonersonderzoeken ook geen klachten daarover.
Reichard: ‘Bij de entrees van de portiekwoningen zorgen nu lichtbetonnen luifels in dezelfde stijl als de originele gevelbanden voor een subtiele verbetering van ‘het thuiskomen’.’  
Architect Bertus Mulder, oud-medewerker van (o.a.) Gerrit Rietveld heeft bijgedragen aan de renovatie met onder meer zijn kennis over kleurenplannen en het idee achter sommige oplossingen. ‘Vooral belangrijk voor het aanscherpen van de plannen voordat we ermee naar welstand en monumentenzorg gingen’, licht Reichard toe.
 

Situatie van de nieuw opgeleverde blokken in twee stempels.

Naar energielabel B

Belangrijk uitgangspunt voor de renovatie was ook dat de woningen in de nieuwe situatie minimaal energielabel B zouden krijgen. Dit is gerealiseerd door de volgende maatregelen:
– nieuw HR++ glas in de gevelpuien;  
– de kozijnen zijn geheel vervangen, met 50 mm hoogwaardig PIR isolatie in de borstweringen. In de bestaande situatie was nagenoeg geen isolatie aanwezig;
– de spouwen in de kopgevels zijn geïsoleerd. Verder is al het metselwerk hersteld, het voegwerk vervangen en zijn de gevels gereinigd (d.m.v. stoom);
– ook de daken zijn voorzien van nieuwe hoogwaardige isolatie.
Een aantal woningen is zelfs naar energielabel A gegaan door hun gunstiger ligging in de blokken (bijvoorbeeld niet aan de kop).
 

Kenmerkend voor deze Rietveldwoningen zijn onder meer de golvende betonbanden in de gevels.

Nieuw interieur

Voor de aanpak van het interieur was een binnenpakket voor de keuken, badkamer, toilet en elektra ontworpen. Hierbij zijn onder meer de keukenblokken en het sanitair geheel vervangen, evenals de vloer- en wandtegels en waar mogelijk het leidingwerk. In alle woningen zijn bovendien MV-boxen aangebracht en kanalen naar keuken, toilet en badkamer. Hiervoor werden de verkeersruimten in de woningen voorzien van verlaagde plafonds.
 

Bij de renovatie zijn de kunststof puien die bij een eerdere aanpak zijn aangebracht, weer vervangen door houten gevelpuien.

 ‘De grootste uitdaging was om dit binnenpakket tegelijk met de aanpak van de gevel in één keer uit te voeren, in bewoonde toestand’, vertelt Reichard. ‘Dankzij de integrale aanpak van het complete team – Bo-Ex als opdrachtgever, aannemer Koopmans, Viac installaties én A3 Architecten – is dit succesvol gerealiseerd.’
 

Boven de entreepuien zijn lichtbetonnen luifels geplaatst, eveneens met golvende dakranden.

Gevelontwerp aldus Rietveld

Rietveld verwoordde zelf zijn gevelontwerp van de Utrechtse woningen in een artikel in Goed Wonen, september 1957, als volgt: ‘Weinig metselwerk, doch in meer kleuren, zodat geen zware massa’s konden ontstaan en omdat men niet van één soort steen afhankelijk moet zijn. Dit laatste is een prijskwestie. Om het ophangen van veel gordijnen (valletjes – red.) te beperken, maakten we ondoorzichtige bovenlichten en voorts kleurige borstweringen om het toch nog slordige effect van de vele gordijnsoorten te temperen.’ En bij gladde vloerranden, zo redeneerde Rietveld, laat het regenwater altijd op willekeurige plaatsen donkere strepen achter, die nu door de gegolfde rand op dezelfde afstand van elkaar ontstaan.

Projectgegevens

Opdrachtgever: Bo-Ex, Utrecht
Ontwerp: A3 Architecten, Rotterdam
Aannemer: Koopmans Bouwgroep, Utrecht
Installaties: Viac installatie adviseurs, Houten
Bouwtijd: januari 2015 – medio 2016