Tekst: ing. Frank de Groot, met medewerking van Volandis

Jaarlijks sterven er in Nederland zo’n circa 2.400 mensen aan werkgerelateerd kanker en 600 mensen aan aandoeningen van de ademhalingswegen. Dat is een groot aandeel in de beroepsziekten, waaraan jaarlijks ongeveer 4.000 (ex-)werknemers overlijden. Dat lezen we in de ‘Staat van Gezond werk’ van de Nederlandse Arbeidsinpectie die op 10 mei 2023 verscheen. Ongezond werk is minder zichtbaar dan onveilig werk. Gezondheidsklachten door werk manifesteren zich vaak pas lang na de blootstelling en soms zelfs pas na het pensioen. De belangrijkste kankerverwekkende stoffen die in deze sectoren volgens de Arbeidsinspectie veelvuldig vrijkomen zijn respirabel kristallijn silica (kwartsstof), hardhoutstof, lasrook (met daarin soms zeswaardig chroom), asbest en dieselmotoremissie. Wij beperken ons hier tot kwartsstof en houtstof, die in de bouwsector voor veel stofproblematiek zorgen.

Algemene maatregelen

Welke algemene maatregelen kun je nemen om veilig te werken met fijnstof? Volandis geeft twee belangrijke adviezen:

• Zorg ervoor dat iedereen voldoende instructie/training heeft gehad over het veilig werken met fijnstof. Handig hulpmiddel voor beperking van de blootstelling aan kwartsstof is de Toolbox Kwartsstof. In het A-blad Houtstof vind je maatregelen om de blootstelling aan houtstof terug te dringen. Zowel de Toolbox als het A-blad zijn te vinden op de website https://volandis.nl: klik op Werk veilig – Gevaarlijke stoffen en vervolgens op Kwartsstof of Houtstof in de linkerkolom.
• Spreek als werkgever en werknemer met elkaar over de te nemen beschermingsmaatregelen en spreek elkaar indien nodig er ook op aan!

Kwartsstof

Veel materialen in de bouw bevatten kwarts. Werk je met deze materialen, dan kun je worden blootgesteld aan respirabel kristallijn silica, hierna kwartsstof genoemd. Kwartsstof is heel fijn stof, dat niet of nauwelijks te zien is. Het bestaat uit hele kleine onoplosbare stofdeeltjes die diep in de longen terechtkomen. Kwartsstof komt vrij bij het bewerken van kwartshoudende materialen. Kwarts zit in zand en in de meeste natuurlijke gesteenten, dus in veel bouwmaterialen. Volandis noemt materiaal kwartshoudend als het voor meer dan 1,5% uit kwarts bestaat. Het kwartsgehalte verschilt per soort (natuur)steen of samengesteld bouwmateriaal. Voorbeelden van materialen met een hoog kwartsgehalte zijn:

• zandsteen: 50-90%
• kalkzandsteen: 30-83%
• cellenbeton: 12-44%
• betonsteen: 23-40%

Bij het bewerken of slopen van kwartshoudend materiaal zoals zagen van beton, frezen van sleuven in bouwblokken, doorslijpen van stenen en tegels komt kwartsstof vrij. Hoe hoger het kwartsgehalte van het materiaal, hoe hoger de concentratie kwartsstof die bij bewerking vrijkomt. Vooral bij het werken in slecht geventileerde binnenruimten kan de concentratie kwartsstof hoog oplopen. Naast kwartsgehalte en bewerkingsmethode hebben de samenstelling en de aard van het materiaal invloed op het vrijkomen van kwartsstof (bij het mechanisch bewerken van harde materialen komt bijvoorbeeld meer stof vrij dan bij het bewerken van zachte materialen).

De wettelijke grenswaarde voor kwartsstof is 0,075 mg/m³ bij een achturige werkdag. Dat betekent dat je niet meer dan acht uur per dag aan deze concentratie kwartsstof mag worden blootgesteld. Die grenswaarde staat in de bijlage XIII van de Arbeidsomstandighedenregeling. Deze bijlage hoort bij de artikelen 4.19, eerste lid, en 4.20, eerste lid van de regeling. Om te weten of bij de werkzaamheden in je bedrijf de grenswaarde wordt overschreden, kun je een meting laten uitvoeren door de arbodienst of een gespecialiseerd adviesbureau. Als werkgever en werknemer kun je verder samen bespreken of stofafzuiging of nat werken de beste methode is en in welke gevallen nog aanvullend adembescherming nodig is.

Bij het bewerken van beton komt fijnstof vrij. Zorg voor een goede afzuiging. Foto: Bosch.

Gezondheidsklachten kwartsstof

Het inademen van kwartshoudend stof kan ernstige longaandoeningen veroorzaken:

• Diep in de longen kunnen de kwartsstofdeeltjes bindweefselvorming veroorzaken. Dat wordt longfibrose of ook wel stoflongen (of silicose) genoemd. Het longweefsel kan dan minder zuurstof opnemen en wordt minder elastisch. Dat kan betekenen dat je bij inspanning kortademig en benauwd wordt, gaat hoesten en last krijgt van pijn op de borst. Hoe meer stof er is ingeademd, hoe groter de schade. Deze is niet meer te herstellen. De klachten verschijnen vaak op latere leeftijd.
• Kwartsstof is ook kankerverwekkend. Blootstelling eraan kan longkanker veroorzaken. Kijk voor meer informatie over werken met kankerverwekkende stoffen op het Arboportaal (https://arboportaal.nl) van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Maatregelen tegen kwartsstof

Werkgever en werknemer kunnen samen de volgende maatregelen nemen, op volgorde van de arbeidshygiënische strategie:

• Kies indien mogelijk een materiaal dat geen of minder kwarts bevat.
• Kies indien mogelijk voor een bewerkingsmethode waarbij zo min mogelijk kwartsstof vrijkomt (bijvoorbeeld blokken knippen in plaats van zagen).
• Gebruik gereedschap met afzuiging en/of watertoevoer en zorg ervoor dat de afzuiging goed aansluit op het werkvlak (zie ook www.stofvrijwerken.tno.nl).
• Zorg voor voldoende ventilatie.
• Houd de werkruimte regelmatig en goed schoon.
• Voer stoffige werkzaamheden zo veel mogelijk gescheiden uit van stofarme/stofvrije werkzaamheden.
• Als bovenstaande maatregelen niet voldoende zijn, zorg dan voor het dragen van de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen:
  • Volgelaatsmasker met P3-filter voorzien van aangeblazen lucht.
  • In combinatie met afzuiging of nat werken, is een P2-masker doorgaans voldoende.
  • Zie ook PISA voor het type ademhalingsbescherming dat moet worden toegepast bij de verschillende materialen.

Houtstof

Hout is een veel gebruikt bouwmateriaal. Bij bepaalde bewerkingen van hout op de bouwplaats, zoals het zagen van platen, kan veel houtstof vrijkomen. Houtstof bestaat uit hele kleine deeltjes hout en kan binnendringen in je huid, je luchtwegen en je ogen/oren. Het gezondheidseffect van de verschillende houtsoorten kan heel verschillend zijn. Een aantal houtsoorten bevat bestanddelen die irriterende, allergene en kankerverwekkende eigenschappen hebben. De mate hiervan is per houtsoort verschillend. De gezondheidsrisico’s en gezondheidseffecten variëren volgens Volandis door:

• De verschillende afmetingen en het gewicht van de houtstofdeeltjes, die soms sterk verschillen en afhankelijk zijn van de houtsoort en het type bewerking.
• Het verschil in giftige werking (toxiciteit).
• Het verschil in vochtgehalte.

De wettelijke grenswaarde voor hardhouthoutstof is 2,0 mg/m³ bij een acht-urige werkdag. Als stof van hardhout wordt gemengd met ander houtstof geldt de grenswaarde voor hardhoutstof voor alle houtstof in dat mengsel. Ook deze grenswaarde staat in de bijlage XIII van de Arbeidsomstandighedenregeling. Deze bijlage hoort bij de artikelen 4.19, eerste lid, en 4.20, eerste lid van de regeling.

Bij het bewerken van hout komt houtstof vrij. Een aantal houtsoorten bevat bestanddelen die irriterende, allergene en kankerverwekkende eigenschappen hebben. Zorg dus voor een goede afzuiging! Foto: Festool.

Gezondheidsklachten houtstof

De belangrijkste gezondheidsklachten die je kunt hebben als je bent blootgesteld aan houtstof zijn:

• Huidaandoeningen: contact met houtstof kan irritatie en ontsteking van de huid tot gevolg hebben. Dit kan uiteindelijk overgaan in een chronisch huideczeem. Personen die daarvoor gevoelig zijn, kunnen ook een allergische huidreactie krijgen als gevolg van bepaalde stoffen in het hout. Hierdoor kan eczeem op de handen, hoofd en hals. Andere huidklachten zijn huidverkleuringen en ontstekingen van haarwortels.
• Oogaandoeningen: het oogbindvlies kan ontstoken raken als gevolg van contact met houtstof. De verschijnselen hiervan zijn onder andere pijn, tranende ogen, ettervorming en lichtschuwheid (het niet kunnen verdragen van licht).
• Luchtwegaandoeningen: houtstof kan overgevoeligheidsreacties veroorzaken, zoals niezen, loopneus, bloedneus, hoesten, astma en astmatische bronchitis. Veel luchtwegaandoeningen zijn een allergische reactie op houtstof. Allergieën kunnen in de loop der jaren worden opgebouwd. Iemand kan dus jaren zonder problemen in een stoffige ruimte werken en plotseling last krijgen van bepaalde verschijnselen.
• Neuskanker: stof van verschillende houtsoorten kan kanker veroorzaken (bijvoorbeeld hout van een berk, esdoorn, (haag)beuk, populier, iroko en mahonie). Daarnaast kan het hout kankerverwekkende toevoegingen bevatten die voorkomen in bepaalde lijmen en Kijk voor meer informatie over werken met kankerverwekkende stoffen op het Arboportaal van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Maatregelen tegen houtstof

Werkgever en werknemer kunnen samen de volgende maatregelen nemen, op volgorde van de arbeidshygiënische strategie:

• Kies indien mogelijk voor andere materialen of een andere werkmethode.
• Lever het materiaal zo veel mogelijk op maat aan.
• Gebruik gereedschap met goede afzuiging en zorg daarnaast voor voldoende ventilatie.
• Zorg ervoor dat er zo min mogelijk werknemers met materialen werken waarbij houtstof vrijkomt en houd de werkzaamheden zo kort mogelijk.
• Stoffige werkzaamheden zoveel mogelijk gescheiden uitvoeren van stofarme/stofvrije werkzaamheden.
• Maak de werkplek regelmatig en goed schoon.
• Zorg voor goed onderhoud van het gereedschap en afzuiginstallaties.
• Stel de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen beschikbaar en gebruik deze ook. Aangeraden wordt om minimaal maskers met P2-filters te gebruiken, bij langdurige werkzaamheden bij voorkeur een aangeblazen helm.
  

  Met nieuwe technologieën en ontwikkelingen, zoals sensoren en digitalisering, wordt het mogelijk om blootstelling vast te stellen in hoge resolutie in tijd en plaats. TNO werkt aan een Virtual Occupational Hygiene Assistent waarmee persoonlijke en geautomatiseerde preventieve maatregelen binnen bereik komen. Foto: TNO.

Ik boor maar 10 gaten per dag

Stel dat je per dag hooguit tien gaten in kwartshoudend materiaal boort. Moet je dan ook afzuiging toepassen of is adembescherming voldoende? Volandis legt het uit.

Foto: Makita.

Voor kwartsstof geldt een wettelijke grenswaarde van 0,075 mg/m³ over 8 uur. Bij boren in steenachtig materiaal bedraagt de blootstelling aan kwartsstof kortdurend 33 maal de grenswaarde. Omdat in dit geval de blootstellingsduur kort is, moet rekening worden gehouden met de grenswaarde voor kortdurende blootstelling. Deze is door de overheid gesteld op tweemaal de grenswaarde voor de achturige werkdag, dus 0,15 mg/m³. Inmiddels moet de werkgever zelf een grenswaarde opstellen, maar in het algemeen wordt deze regel nog steeds gevolgd. De grenswaarde voor kortdurende blootstelling aan kwartsstof wordt dus ook bij het boren van een klein aantal gaten overschreden.

Ademhalingsbescherming mag alleen worden toegepast als maatregelen niet mogelijk zijn. Allereerst moeten bronmaatregelen worden genomen. Omdat kwartsstof een kankerverwekkende stof is, mag hier alleen van worden afgeweken als er technische belemmeringen zijn. Deze zijn er echter niet, want er zijn zelfs accu aangedreven boormachines met geïntegreerde afzuiging in de handel. Zelfs een aparte stofzuiger is dus niet nodig. Leveranciers van gereedschappen kunnen hier meer informatie over verstrekken.

Meer weten? Kijk op https://volandis.nl en klik op ‘Werk veilig’ in de onderwerpen balk. Na aanklikken zie je onder meer aan de rechterzijde houtstof en kwartsstof staan. Maar je kunt ook andere schadelijke stoffen aanklikken.