Natuurinclusief bouwen met groene daken

Tekst: ing. Frank de Groot

Bloemendak Nemo Amsterdam. Foto: Koninklijke Ginkel Groep.

We moeten in iedere fase van het bouwproces slim nadenken over kansen voor natuur. Dit lezen we in het manifest ‘Bouwen en Natuur’ uit september 2021. Bouwers, gemeenten, ontwerpers, natuur- en milieuorganisaties en andere partijen doen in dit manifest een gezamenlijke oproep om bouwen met natuur vast te leggen in de wet.

Inmiddels is een eerste kleine stap gezet. Op 5 juni 2023 reageerde Hugo de Jonge met een brief aan de Tweede Kamer over onder meer zijn plannen rond natuurinclusief bouwen: “In het Bbl wordt een grondslag opgenomen om in de Omgevingsregeling specifieke eisen aan verblijfsvoorzieningen voor gebouwafhankelijke beschermde soorten te kunnen stellen.” Inmiddels lijkt het erop dat per 1 juli 2024 in het Bbl wordt geregeld dat bij nieuwbouw en grote renovaties duurzame verblijfplaatsen voor vleermuizen, huismussen en gierzwaluwen moeten worden ingebouwd. Dit lijkt een opstap naar meer natuurinclusieve eisen in de toekomst. Wat betekent dit voor bijvoorbeeld groene daken?

Natuurinclusief bouwen

Naast de grote woningopbouwopgave en energietransitie, moeten we de komende decennia ook alle wijken klimaatadaptief maken en ruimte maken voor natuur. Dat kan door deze uitdagingen te combineren en natuurinclusieve nieuwbouw te realiseren. Natuurinclusieve bouw betekent dat overal waar gebouwd wordt, natuurmaatregelen vanzelfsprekend worden: in wijken, tuinen en in of op de gebouwen. Daarom moet in iedere fase van het bouwproces slim worden nagedacht over kansen voor natuur. Voor een deel is dat maatwerk. De invulling is afhankelijk van lokale omstandigheden en lokaal aanwezige soorten.

Er zijn drie maatregelen die zonder meer goed zijn voor biodiversiteit, waterberging, tegengaan van hittestress, gezondheid en die dus in ieder bouwproject thuis horen:

• Natuur in de woning: verblijfruimtes of nestelstenen in de gevels en daken voor gebouwafhankelijke soorten, zoals de huismus, gierzwaluw en diverse vleermuizen.
• Natuur rondom de woning: groene daken en/of groene gevels (met ecologische waarde) en ecologisch groen in de tuin.
• Natuur in de buurt: groene publieke ruimte in de nabijheid van iedere woning en verbindingsroutes voor dieren.

Helaas is het nu zo dat de toepassing van deze maatregelen op vrijwillige basis gebeurt en volledig afhankelijk is van initiatieven van partijen in de bouwketen. Door deze maatregelen wel te gaan verplichten is natuur geen sluitpost meer, maar een vanzelfsprekend ingrediënt voor een gezonde, biodiverse en leefbare wijk. De nieuwe Omgevingswet biedt hiervoor een uitgelezen kans: gebouwgebonden eisen kunnen in het Besluit bouwwerken leefomgeving worden opgenomen en regels voor natuur rondom de woning en in de openbare ruimte in de eisen voor gemeentelijke omgevingsplannen.

Foto: VHG.

Groene daken in omgevingsplannen

Zoals opgemerkt wordt in het Bbl een grondslag opgenomen om in de Omgevingsregeling specifieke eisen aan verblijfsvoorzieningen voor gebouwafhankelijke beschermde soorten te kunnen stellen. Feitelijk beperkt de verplichting zich tot beschermde soorten. Gemeenten kunnen echter onder de nieuwe Omgevingswet in omgevingsplannen (de oude ‘bestemmingsplannen’) voorschriften opnemen over bijvoorbeeld groene daken en gevels en groen in de openbare ruimte. In het oude systeem (tot 1 januari 2024) werd er onder de Wet ruimtelijke ordening in bestemmingsplannen gewerkt met verboden, en niet geboden (toelatingsplanologie). Een gemeente kon met een bestemmingsplan dus niet ‘gebieden’ en dus afdwingen dat nieuwe en/of bestaande woningen bijvoorbeeld een groen dak moeten krijgen. In de huidige omgevingsplannen kan dat echter wel, hoewel dat vooral voor bestaande bouw natuurlijk lastig is.

Foto: Zinco.

Waarom een groen dak?

Groene daken bieden veel voordelen. Uit de publicatie ‘Groen dak: winst voor klimaat en bewoner’ die ABN AMRO op 27 september 2023 publiceerde blijkt zelfs dat een extensief groen dak in 50 jaar een netto-voordeel van € 12.100,- tot € 19.400,- oplevert. Hierbij is uitgegaan van een woning van 75 vierkante meter. Hierbij zijn de aanleg-, onderhoud- en vervangingskosten van het dak inbegrepen.

Waar komt dat financiële voordeel vandaan? Een groen dak kan bijvoorbeeld de energieprestatie van een woning verbeteren door de isolerende werking en zo bijdragen aan een hoger energielabel. Met de duurzaamheidskorting van ABN AMRO kan een energielabel B of hoger leiden tot 0,10 – 0,15 procent korting op de hypotheekrente.

Ook kan een groen dak volgens ABN AMRO veel water opvangen waardoor de kans op waterschade aan het huis wordt verkleind. Dit kan minder schadeclaims en een lagere premie voor de woonhuisverzekering opleveren. Bovendien verstrekken sommige gemeentes of provincies een subsidie voor de aanlegkosten van een groen dak tot wel 40 euro per vierkante meter. De voorwaarden voor een subsidie verschillen echter per gemeente. Het waterbergend vermogen van het groene dak is voor het verstrekken van subsidies vaak een belangrijke eis. Meer lezen: google op ABN AMRO Groen dak: winst voor klimaat en bewoner.

Ook de Facts & Values Multifunctionele Daken van het Nationaal Dakenplan (juni 2023) noemt de vele voordelen. Kijk op https://dakenplan.nl/kennisbank. We hebben een samenvatting gemaakt van de positieve eigenschappen.

Waterbeheer

Een groenblauwdak (groendak met waterpartijen) houdt water vast, dat verdampt of vertraagd wordt afgevoerd naar infiltratie of afvoersystemen. Dit verlaagt de piekbelasting op straatniveau en in de gemeentelijke rioleringssystemen bij hevige (kortstondige) buien. De sponswerking van groendaken is overigens niet betrouwbaar voor waterbeheer.

Concreet: een hoog percentage groendaken in de wijk zorgt voor 65% meer verdamping (vergeleken met ‘kale’ daken). Circa 38% van alle neerslag verdampt bij volledig groenblauwe daken (met totaal 70 mm waterberging en afvoerbegrenzing). Daarnaast gaat er 17% minder afvoer naar riolering. Dan praten we over 60% van alle neerslag die nog maar wordt afgevoerd bij volledig groenblauwe daken. Ook komt er 40% minder rioolwater in oppervlaktewater door overstort.

Overigens kun je het opgevangen hemelwater ook prima gebruiken voor bewatering van de planten (op dak, aan gevel) en het doorspoelen van toiletten. Dat bespaart waardevol drinkwater.

Verkoeling buiten

Zonlichtweerkaatsing is tot zes keer groter bij groendaken dan bij donkere dakbedekking. Bitumen heeft een zonlichtweerkaatsing van 5%, kort gras van 15% en lang gras van 30%. Door absorptie en verdamping, beschaduwing en weerkaatsing blijft de temperatuur (net) boven een groendak in de zomer beperkt tot circa 35°C. Dit is veel lager dan boven een traditioneel plat (zwart) dak of (rood) pannendak, waar de temperatuur kan oplopen tot 70°C en bij bitumen dakbedekking zelfs tot 90°C. Dit geldt voor groendaken wel zolang deze voldoende vocht bevatten. Er vindt namelijk geen warmte­accumulatie (doorwarming) plaats wanneer er water verdampt.

Verkoeling binnen

Een lagere oppervlaktetemperatuur door groendaken zorgt voor een lagere binnentemperatuur. Hierdoor is er ook minder energie nodig om te koelen. Lopend onderzoek lijkt te onderbouwen dat de temperatuur in de binnenruimte onder een groendak zelfs tot 7°C à 8°C lager ligt dan onder een zwart dak.

Uit onderzoeken op plaatsen met een vergelijkbare klimatologische situatie als in Nederland volgt dat een groendak de gemiddelde dagelijkse warmtestroom in de zomer (naar binnen) met 70 tot 90% kan verminderen. Goede isolatie van het dak blijft echter wel belangrijk. Een groendak heeft namelijk in de winter een minimale isolerende werking.

Gezondheid en welzijn

Een groene, natuurlijke omgeving sluit – veel meer dan een urbane omgeving – aan bij ons lichaam en ons brein. Het zorgt voor ontspanning en vermindering van stress en pijn. Ongeveer 40 seconden kijken naar een groen dak verbetert de concentratie. In een Amerikaanse studie bleek bijvoorbeeld dat patiënten met uitzicht op bomen tot 30% minder zware pijnstillers namen en dat de ligduur na een operatie afnam met bijna 10% wanneer de patiënt uitzicht had op bomen (vergeleken met uitzicht op een stenen muur). Sindsdien zijn er veel meer studies gedaan die deze bevinding onderschrijven.

Waarde

Het woongenot stijgt bij woningen die uitzicht hebben op, of in nabijheid zijn van een groene en/of blauwe omgeving. Voor direct woongenot is het hebben van een buitenruimte een voorwaarde. In verschillende gebouwlabels leveren duurzame (groene) daken punten op. Bijvoorbeeld bij BREEAM, LEED, WELL, HOE (Frans) en DGNB (Duits).

Biodiversiteit

Groene daken bieden levensruimte voor plant, dier en mens. Ze dragen daardoor bij aan de verhoging van de verscheidenheid aan plant­ en diersoorten: meer bloemen, vlinders en vogels. Je kunt de variatie vergroten door zowel zon­ als schaduwplekken te creëren, bijvoorbeeld met zonnepanelen. Naast een voedselbron voor insecten en vogels, bieden groendaken ook broedplaatsen aan grondbroedende vogels. Zonnepanelen bieden dieren schuilplaatsen.

Geluid

De geluidsreductie is afhankelijk van de begroeiing en van de soort, dikte en vochtgehalte van het substraat. Deze reductie is dus geen constante. Groendaken kunnen de geluidsweerkaatsing tot 3 dB verminderen.

Levensduur dak(bedekking)

Uit praktijkervaringen blijkt steeds vaker dat er minimaal een verdubbeling van de levensduur van de onderliggende dakbedekking wordt gehaald door toevoeging van een groendak. Door deze extra laag treden schadelijke effecten door Uv­straling en temperatuurwisselingen minder of niet op. Heeft dus een dakbedekking van goede kwaliteit een bewezen levensduur van zo’n 35 jaar, dan gaat deze onder een groendak zo’n 70 jaar mee, bij goed onderhoud. Hiermee is de levensduur van groendaken goed vergelijkbaar met die van dakpannen. Dit betekent dat een groendak voldoet aan de termijn van 50 jaar voor een Meerjarenonderhoudsplanning (MJOP).

Zonnepanelen die gekoeld worden door groen, leveren meer op dan zonnepanelen op een zwart dak. Foto: Erik Steegman, Dakenraad.nl.

Zonnepanelen en groen

Zonnepanelen die gekoeld worden door groen, leveren meer op dan zonnepanelen op een zwart dak. Gemiddeld is het rendement zo’n 5% hoger en kan oplopen tot 16% op een piekmoment. Dit komt doordat een groendak overdag een stuk koeler blijft dan een kaal dak. Dat voorkomt dat zonnepanelen oververhit raken en daardoor minder stroom leveren. Zonnepanelen functioneren namelijk optimaal bij een temperatuur van 25 °C.

Onderzoek laat zien dat het groene dak op sommige momenten zelfs 20°C koeler is dan het kale dak. Voorwaarde is wel dat het groen volledig onder de zonnepanelen wordt doorgelegd. Het laagste punt van het zonnepaneel moet minimaal 25 à 30 cm afstand hebben tot het groen om de warme lucht te kunnen afvoeren. Overigens is de biodiversiteit ook te vergroten door de combinatie van zonminnende en schaduwminnende planten.