Arbocatalogus kwartsstof installatie- en isolatiebranche
In de installatie- en isolatiebranche hebben vakmensen regelmatig te maken met vrijkomend kwartsstof. Dat komt vrij bij het bewerken van kwartshoudende (bouw)materialen, zoals beton, kalkzandsteen, baksteen en tegels. In april 2024 verscheen een nieuwe Arbocatalogus ‘Kwartsstof in de technische installatiebranche’, die ook van toepassing is op de technische isolatiebranche. De herziene Arbocatalogus is op een aantal plekken gewijzigd.
Tekst: ing. Frank de Groot
Foto: Starmix.
Binnen de installatiebranche kunnen medewerkers, maar ook andere aanwezigen, tijdens het bewerken van kwartshoudende (bouw)materialen worden blootgesteld aan respirabel (inadembaar) kwartsstof. Dit kan leiden tot silicose (stoflongen) of zelfs tot longkanker. Het is daarom belangrijk om blootstelling aan kwartsstof te voorkomen, waardoor voorzorgsmaatregelen van groot belang zijn. Deze en vele andere nuttige maatregelen vind je terug in de herziene Arbocatalogus kwartsstof.
De nieuwe Arbocatalogus is op een aantal plekken gewijzigd. Zo is de arbeidshygiënische strategie (STOP-strategie) beter en gedetailleerder uitgewerkt. Verder is de registratie van de werknemer duidelijker gemaakt en is de rol van de opdrachtgever duidelijker omlijnd. Daarnaast zijn bestaande maatregelen aangevuld en aangepast, waaronder het toepassen van ventilatie in binnenruimtes en de voorlichting van werknemers voor het werken met kwartsstof.
Doordat er een wettelijke grenswaarde voor kwartsstof wordt gesteld in de Arbeidsomstandighedenregeling (zie kadertekst ‘Kwartsstof’) is stofvrij werken niet vrijblijvend. De Nederlandse Arbeidsinspectie houdt onder andere toezicht op stofvrij werken. De inhoud van de Arbocatalogus is getoetst door de Nederlandse Arbeidsinspectie.
Kwartsstof
Kwarts (ook wel siliciumdioxide (SiO2) genoemd) is een mineraal dat in grote hoeveelheden voorkomt in allerlei zand en gesteenten. Kwarts is daarom bijna altijd aanwezig in ‘steenachtige’ bouwmaterialen als baksteen, beton, cellenbeton, kalkzandsteen en keramische tegels. In gips(platen) zit geen kwarts.
In vaste, gebonden vorm is kwarts ongevaarlijk voor de gezondheid. Bij het bewerken van kwartshoudende materialen, zoals boren, zagen of slijpen, komt echter fijn (respirabel) kwartsstof vrij. Ook kan het opnieuw in de lucht terechtkomen bij opruimwerkzaamheden, zoals droog vegen.
Bedenk dat de ‘zichtbaarheid’ van stofwolken geen maatstaf is voor de schadelijkheid ervan. Met name de blootstelling aan zeer fijne, nauwelijks zichtbare deeltjes (respirabel) die daadwerkelijk uit kwarts bestaan moet worden voorkomen. Deze deeltjes dringen gemakkelijker door filters heen en komen diep in de longen. Eenmaal in de longblaasjes aangekomen, kunnen ze niet meer worden ‘uitgehoest’. Hierdoor kan kwartsstof (op lange termijn) leiden tot het ontstaan van silicose (‘mijnwerkerslong’) en kanker. Kwartsstof is na asbest het grootste gezondheidsrisico voor werknemers in de bouw.
Wettelijke grenswaarde
De wettelijke grenswaarde voor kwartsstof is 0,075 mg/m³ bij een achturige werkdag. Dat betekent dat je niet meer dan acht uur per dag aan deze concentratie kwartsstof mag worden blootgesteld. Die grenswaarde staat in de bijlage XIII van de Arbeidsomstandighedenregeling. Deze bijlage hoort bij de artikelen 4.19, eerste lid, en 4.20, eerste lid van de regeling.
De hoeveelheid kwarts verschilt per soort (natuur)steen of samengesteld bouwmateriaal. Voorbeelden van materialen met een (redelijk) hoog kwartsgehalte zijn zandsteen (50-90%), kalkzandsteen (30-83%), cellenbeton (12-44%) , betonsteen (23-40%), keramische tegels (15-28%) en baksteen (10 – 25%).
Wie is verantwoordelijk?
De opdrachtgever moet ervoor zorgen dat de keuzes in de initiatief- en ontwerpfase ertoe leiden dat werkzaamheden met respirabel kwartsstof veilig en gezond kunnen worden uitgevoerd. Ook moet de opdrachtgever in de aanbestedingsfase informatie geven over de omstandigheden op de werklocatie.
De opdrachtnemer (aannemer) is vanuit de Arbowet verantwoordelijk voor zijn uitvoerende medewerkers. Maar op de bouwplaats werkt een installatiebedrijf meestal samen met andere opdrachtnemers. Dan is coördinatie noodzakelijk en wordt in veel gevallen een project-RI&E of een V&G-plan opgesteld. In een project-RI&E beschrijft de opdrachtgever hoe de hoofd- en onderaannemer(s) samenwerken en welke veiligheidsmaatregelen zij treffen om de veiligheid van de werknemers te waarborgen. In de project-RI&E moet onder andere aandacht worden gegeven aan stofvrij werken. Denk aan toe te passen technieken, organisatorische maatregelen en de wijze van toezicht.
Rekenvoorbeeld
Tijdens het frezen kan de concentratie oplopen tot 15 mg/m³ (200 x de grenswaarde). Stel dat een werknemer 15 minuten per dag freeswerkzaamheden uitvoert zonder beheersmaatregelen, en de rest van de dag géén werkzaamheden meer uitvoert waarbij hij wordt blootgesteld aan kwartsstof, dan is zijn dagblootstelling (8 uur): 15 (min) x 15 (mg/m³) / 480 (min) = 0,47 mg/m³. Ondanks het feit dat de werkzaamheden maar 15 minuten duren is de blootstelling ruim boven de wettelijke grenswaarde van 0,075 mg/m³ (tijdgewogen gemiddelde over 8 uur).
| Activiteit | Kwartsstof in de lucht tijdens werkzaamheden (mg/m3) | Normoverschrijding |
| Frezen (sleuven) | tot circa 15 | 200 x te veel |
| Frezen (vlakken) | tot circa 15 | 200 x te veel |
| Boren | tot circa 2,5 | 33 x te veel |
| Zagen | tot circa 15 | 200 x te veel |
| Vegen | tot circa 1 | 13 x te veel |
STOP-strategie
De STOP-strategie is een verplichting en komt voort uit de arbeidshygiënische strategie die wordt genoemd in de Arbowet. Om maatregelen te nemen start je bij stap 1. Als substitutie niet mogelijk is, ga je op zoek naar technische maatregelen (stap 2), organisatorische maatregelen (stap 3), enzovoort.
- Substitutie: vervangen van een gevaarlijke stof door een niet of minder gevaarlijk stof.
- Technische maatregelen: technische maatregelen die helpen om blootstelling te voorkomen.
- Organisatorische maatregelen: werkafspraken die helpen om blootstelling te voorkomen en minder medewerkers worden blootgesteld.
- Persoonlijke beschermingsmiddelen.
Substitutie
De architect kan al in zijn ontwerp het ontstaan en verspreiden van kwartsstof beperken. Dat kan door te kiezen voor een andere constructie, of het toepassen van alternatieve materialen. Denk aan gipsblokken in plaats van cellenbeton en kwartsvrije in plaats van kwartshoudende natuursteen.
Technische maatregelen
Bij de bouwkundige uitwerking van het ontwerp moet ook rekening worden gehouden met arbeidsrisico’s, zoals blootstelling aan kwartsstof. Hierbij komen aan de orde:
- Het mogelijke voorschrijven van andere werkmethoden. Denk aan blokken laten knippen in plaats van zagen en steen nat boren/zagen.
- Voorkomen van het verspreiden van kwartsstof door het van tevoren aan laten brengen van sparingen.
- Het gebruik van andere bevestigingsmiddelen uit de installatietechniek voor het inhangen van kabels, buizen of leidingen (bijvoorbeeld door middel van schieten of lijmen in plaats van boren).
Organisatorische maatregelen en PBM
Het zal regelmatig gebeuren dat op de projectlocatie andere bedrijven actief zijn die werkzaamheden uitvoeren waarbij kwartsstof vrijkomt. Daarop moet door alle betrokkenen worden geanticipeerd door:
- Afspraken te maken over de planning van de verschillende werkzaamheden en wie er verantwoordelijk is voor het weer stofvrij opleveren van de projectlocatie (voor zover mogelijk).
- Maatregelen te nemen om verspreiding van kwartsstof te voorkomen (als punt 1 onvoldoende oplevert). Dit kan door het stof af te zuigen of de bewerking nat uit te voeren.
- Te zorgen voor voldoende ventilatie.
- Er samen voor zorgen, dat de werkruimte regelmatig en goed wordt schoongemaakt.
Gebruik altijd stofafzuiging. Foto: Makita.
Als eerdergenoemde maatregelen niet het gewenste effect hebben, moeten werkgevers ervoor zorgen dat het aantal blootgestelde werknemers en de blootstellingsduur worden beperkt. Bijvoorbeeld door stoffige werkzaamheden en stofarme/ stofvrije werkzaamheden zoveel mogelijk (in tijd en/of plaats) te scheiden. Medewerkers die de werkzaamheden moeten uitvoeren moeten bovendien kunnen beschikken over geschikte gereedschappen en zo nodig over de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen.
Gebruik goede stofafzuiging, eventueel in combinatie met adembescherming (P3-filter). Voorkom dat anderen in dezelfde ruimten moeten verblijven tijdens de werkzaamheden en zorg voor goede ventilatie. Foto: Festool.
Werkzaamheden en maatregelen
Bij werkzaamheden waarbij veel kwartsstof kan vrijkomen moeten de hierna genoemde maatregelen worden genomen.
Ruimteventilatie
Over het algemeen geldt dat hoe kleiner de ruimte, des te groter de concentratie kwartsstof in de omgevingslucht. Ruimteventilatie speelt daarom een belangrijke rol bij het verlagen van de concentratie respirabel stof. Als de werkzaamheden buiten worden uitgevoerd, werk dan (naast het nemen van maatregelen) zoveel mogelijk bovenwinds. Als de beschreven maatregelen onvoldoende resultaat hebben moet er ook adembescherming worden gebruikt: (aangeblazen) P3 ademluchtfilters.
Sloop
Het uitvoeren van sloopwerkzaamheden gebeurt meestal door daarin gespecialiseerde bedrijven. Soms zal een installatiebedrijf een bestaande installatie moeten verwijderen. Tijdens (bouwkundig) sloopwerk kan de (kwarts)stofbelasting makkelijk 200 keer boven de grenswaarde komen. Denk daarom al in de werkvoorbereiding na over stofbeheersing bij sloopwerk, bijvoorbeeld door het scheiden van ruimtes, het scheiden van werkzaamheden (overleg met bouwkundig sloper), het gebruik van natte slooptechnieken en de inzet van het soort en type gereedschap. In veel gevallen zal stofafzuiging de juiste maatregel zijn.
Boren van sparingen en doorvoeren
Het boren (of zagen) van grote sparingen voor doorvoeren of leidingschachten wordt gedaan met speciale, afgezogen of ‘natte’ apparatuur, veelal door gespecialiseerde bedrijven. Als het installatiebedrijf opdrachtgever is, moet het in de werkvoorbereiding afspraken maken over stofvrij werken.
Boren met een spiraalboormachine
De meeste boorwerkzaamheden in de installatietechniek worden aan de wand of in het plafond uitgevoerd. Meestal gaat het om bevestiging van installatieonderdelen, waarvoor gaten met een diameter van 5 tot 12 millimeter worden geboord. De tijdsduur en de frequentie verschillen per dag. Naar schatting wordt gemiddeld één uur per dag geboord. Gebruik uitsluitend boormachines met stofafzuiging.
Boren met een kernboormachine
In de installatietechniek worden soms uitsparingen gemaakt voor bijvoorbeeld wandcontactdozen. Meestal wordt gewerkt met systeemwanden, wat het risico op blootstelling aan kwartsstof aanzienlijk beperkt, of worden sparingen aangebracht door gespecialiseerde bedrijven. Bij het werk met een kernboormachine geldt: gebruik een afgezogen combinatie. Als specialistische bedrijven worden ingezet, maak dan afspraken over stofvrij werken.
Frezen
Het frezen van sleuven, bijvoorbeeld voor vloerverwarming, wordt veelal gedaan door de gespecialiseerde bedrijven. Vaak is het installatiebedrijf de opdrachtgever. Maak ook hiervoor (in contracten en werkvoorbereiding) afspraken over stofvrij werken.
Slijpen
Slijpen (in steenachtig materiaal) komt weinig voor, maar het kan gebeuren dat een sleuf niet helemaal passend is en ‘in het werk’ moet worden aangepast. Ook bij kortdurend werk zijn maatregelen verplicht: werk nat of gebruik geschikte, goedgekeurde of aangetoond effectieve apparatuur met afzuiging.
Hakken en breken
Incidenteel moeten de gefreesde sleuven uitgehakt worden om ze passend te maken voor pijpen en buizen. Hierbij wordt doorgaans een (elektrische) beitel gebruikt. Gebruik een stofzuiger. Als overtollig materiaal met een handveger uit de sleuf moeten worden geveegd, maak het werkgebied dan nat.
Opruimen
TNO heeft het pictogram ‘stofzuiger verplicht’ ontwikkeld. Dit pictogram staat voor het verplicht gebruik van stofzuigers op een betreffende werkplek.
Houd de werkplek zo schoon, opgeruimd en stofvrij mogelijk. Vrijgekomen materialen afvoeren naar een nabij gelegen container. Voor het laatste beetje wordt een geschikte stofzuiger gebruikt. Bij het legen hiervan is adembescherming nodig (P3-filter). Neem de volgende richtlijnen in acht:
- Veeg nooit droog, maar gebruik een geschikte (goedgekeurde) industriële stofzuiger. Let op dat de door de stofzuiger uitgeblazen lucht geen stof doet opdwarrelen. Gebruik nooit ‘huis’ stofzuigers. Deze filteren de lucht onvoldoende, waardoor het respirabele stof uit de stofzuiger wordt geblazen.
- Gebruik de kruiwagen alleen voor grof puin (zuig los stof eerst op), let op wind en stort (van hoogten) alleen via een stortkoker.
- Als het gebruik van een geschikte stofzuiger niet mogelijk is, moet vóór of tijdens het vegen water worden verneveld. ’Nat vegen’ beperkt het opdwarrelen van (kwarts)stof aanmerkelijk. Droog vegen is niet toegestaan.
Informatie downloaden
- Wil je de nieuwe Arbocatalogus Kwartsstof downloaden? Ga naar https://arbotechniek.nl. Klik vervolgens op ‘Nieuws’ en scroll naar het nieuws van 2 mei 2024 ‘Nieuwe arbocatalogus kwartsstof goedgekeurd door de Nederlandse Arbeidsinspectie’. Je kunt ook ‘Arbocatalogus Kwartsstof’ in het zoekvak invullen.
- De Nederlandse Arbeidsinspectie hanteert bij haar inspecties een zogenaamde Werkinstructie Kwartsstof: https://nlarbeidsinspectie.nl/publicaties/richtlijnen/2023/02/02/werkinstructie-kwartsstof.
- Via de link https://stofvrijwerken.tno.nl/gereedschappen/ is bij TNO informatie te vinden over goedgekeurde stofvrije gereedschappen. Per machine is ook duidelijk hoeveel uren je veilig zonder bescherming met deze gereedschappen kunt werken.
