Verduurzaming vensters in monumenten

Tekst: ing. Frank de Groot

Mauritskazerne in Ede.

Nederland kent bijna 150.000 beschermde rijks-, provinciale en gemeentelijke monumenten. Maar voor het behoud van die monumenten is het van belang dat ze ook in de toekomst goed gebruikt kunnen worden. Denk daarbij aan beheersbare energiekosten en het behoud van een comfortabel binnenklimaat in kille, natte winters en hete zomers. Daarbij zijn fysieke ingrepen aan monumenten noodzakelijk, zoals isolatiemaatregelen, duurzame installaties en/of de plaatsing van zonnepanelen. Het is in sommige gevallen onvermijdelijk dat dit gevolgen zal hebben voor de monumentale waarden van de panden. De kunst is om een goede balans te vinden tussen energie- en kostenefficiëntie enerzijds en behoud van monumentale waarden anderzijds.

Aanleiding en doel

Afwegingskader voor vergunningverlening ‘Verduurzaming van monumenten’.

Aanleiding voor het opstellen van een afwegingskader is een verzoek van de Tweede Kamer om te onderzoeken hoe obstakels bij het isoleren van monumenten kunnen worden weggenomen. Als reactie op dit verzoek heeft minister Hugo de Jonge van BZK in juni 2022 de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) gevraagd te adviseren over de vraag, of en zo ja, hoe een landelijke richtlijn ondersteunend kan zijn voor de uitvoeringspraktijk van het verduurzamen van monumenten. Omdat gemeenten daarvoor de vergunning verlenen heeft de RCE de Federatie Grote Monumentengemeenten (FGM) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) betrokken bij de totstandkoming van dit afwegingskader. Ook de stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM) is gevraagd om mee te kijken.

Het afwegingskader is primair bedoeld voor gemeenten. Monumenteigenaren die hun monument willen verduurzamen en andere betrokkenen in de monumentensector zullen echter ook veel waardevolle informatie uit de richtlijn kunnen halen. Overigens is voor het verduurzamen van een monument in vrijwel alle gevallen een vergunning nodig!

De landelijke richtlijn richt zich primair op veel voorkomende en relatief eenvoudige ingrepen. Denk aan het isoleren van woonhuizen, of van al eerder als woningen herbestemde monumenten, zoals een voormalige fabriek. Het afwegingskader is uitdrukkelijk niet bedoeld als een dwingend toetsingskader of als een stel voorgeschreven oplossingen. Het doel is de eenduidigheid, helderheid, navolgbaarheid en transparantie bij de afweging en beoordeling van duurzaamheidsingrepen in monumenten te verbeteren.

Vier thema’s

Het afwegingskader kent een thematische opbouw en stelt het monument centraal. In deze eerste versie zijn er vier thema’s: Vensterisolatie, Dakisolatie, Gevelisolatie en Vloerisolatie. Over de toepassing van zonnepanelen op monumenten is al een afwegingsdocument beschikbaar in de vorm van de ‘Advieslijn zonnepanelen op rijksmonumenten’ van de RCE. In de volgende versie zal dit thema, evenals het thema Installaties, aan dit afwegingskader toegevoegd worden.

We beperken ons in dit artikel tot de aanpakken van vensters. Het afwegingskader besteedt hier ook de meeste aandacht aan. Voor alle informatie verwijzen we naar het eind van dit artikel, waar is aangegeven waar het afwegingskader gratis is te downloaden.

Vensters

Historische vensters dragen in belangrijke mate bij aan de beleving van een monument. Ze zijn bepalend voor de opbouw en verhoudingen van een gevel. Aan de binnenzijde bepalen ze de beleving van de achterliggende ruimte. Bovendien kunnen ze een rol spelen in de historische afwerking van een vertrek. Denk aan omtimmeringen, lambriseringen, vensterbanken, binnenluiken of zelfs gordijnen of andere stoffen bekleding van het venster.

De grootte van het venster, de profileringen, de materialen en de constructie geven veel informatie over de geschiedenis van het venster en de rest van het gebouw. Uit het oogpunt van energiebesparing of comfort kunnen er wensen zijn om het bestaande venster aan te passen. In veel gevallen zijn hier goede mogelijkheden voor. Uitgangspunt blijft echter dat het historische beeld van het venster behouden blijft.

Ook aan de binnenzijde bepalen vensters de beleving van de achterliggende ruimte. Huis van Bosch uit 1462. Voorzetwand in de gevel met isolatie. Foto: VB Erfgoed & Architectuur.

Vervangen beglazing

Toepassing van vacuümglas in voorzetraam van monumentaal pand in Den Haag. Het ouderwetste enkelglas is hier vervangen door vacuümglas van het merk BENGglas. Hiermee daalt de U-waarde van het glas van 5,8 (enkelglas) naar 0,58 (BENGglas BASIC). Doordat BENGglas erg dun is (hier 8,15 mm) past het altijd in de bestaande kozijnen en blijft de authentieke uitstraling behouden. Foto: BENGglas.

Het glas in vensters van monumenten is vaak medebepalend voor het historische karakter van het pand. Vlakglas met een bijzondere bewerking en glas dat voor 1900 handmatig gemaakt werd heeft meestal een hoge monumentale waarde. Uitgangspunt is dat dit behouden blijft. Doorsnee glassoorten, zoals blank getrokken glas (vanaf circa 1900) of floatglas (vanaf 1960) kunnen in beginsel vervangen worden door glas met een hogere isolatiewaarde. Getrokken glas is te herkennen aan het oppervlak dat niet geheel vlak is. Bij vervanging gaat deze historische waarde verloren. Door te kiezen voor isolerende beglazing waarbij de ruit aan de buitenzijde is uitgevoerd met een onregelmatige spiegeling, kan de beeldwaarde grotendeels behouden blijven.

Soms is een venster voorzien van verschillende soorten glas (bijvoorbeeld glas-in-lood in het bovenlicht en floatglas in het onderraam). Dan is inzicht in de monumentale waarde van de verschillende glassoorten, de verhouding tussen de verschillende glassoorten, de architectuur en bouwgeschiedenis van het betreffende monument nodig om een afweging tussen vervangen en behouden te kunnen maken.

Er zijn tegenwoordig isolerende glassoorten die heel dun zijn en daardoor goed passen in monumentale kozijnen. Voorbeelden zijn vacuümglas (U_g-waarde 0,5 – 1,2 en dikte 6-10 mm), dun dubbelglas (U_g-waarde 1,4 – 3,6 en dikte 8-12 mm) en gelamineerd isolatieglas (U_g-waarde 3,5, met low-e coating en dikte 6-8 mm). Enkele algemene tips:

• Bij voorkeur zwarte / donkere afstandhouders toepassen of in de kleur van het lakwerk.
• Stopverf mag niet worden vervangen door glaslatten.
• Glaslatten enkel wanneer deze oorspronkelijk aanwezig waren en dan conform historisch detail.
• Buitenbeglazing niet vervangen door binnenbeglazing.
• Blank glas toepassen. Glas kan door bepaalde grondstoffen groen of blauw kleuren en daardoor invloed hebben op het gevelbeeld. Dit kan storend zijn.
• Coatings en folies ter prestatieverbetering van het nieuwe glas kunnen verkleuring en spiegeling veroorzaken. Dit kan storend zijn.
• In veel gevallen kan de buitenste ruit een onregelmatige spiegeling krijgen, soms wordt de ruit hierdoor dikker.
• Er is dun dubbelglas verkrijgbaar met smalle kaders die in sponningen met een beperkte breedte (B) passen.
• Bij vacuümglas worden kleine bolletjes als afstandhouders gebruikt, deze zijn van dichtbij zichtbaar. Er zijn ook varianten met zichtbare vacuümnippels of absorptiestrips. Deze kenmerken kunnen soms storend zijn.

Tips kozijnen

• Door isolatieglas neemt het gewicht van het raam toe. Bij schuiframen de gewichten verzwaren door deze uit te voeren in lood. Of gewichtstoename opvangen door toepassen van schuifraamveren die in het kozijn zijn weggewerkt met behoud van katrollen en touwen.
• Bij draairamen rekening houden met maximale belasting van het raamhout en hang- en sluitwerk. Verstijven met bijvoorbeeld stalen hoeken is niet toegestaan.
• Combineer isolerende beglazing met kierdichting. Dat betekent dat er aandacht moet zijn voor voldoende ventilatie van het monument.
• Onzichtbaar aangebrachte professionele kierdichting heeft de voorkeur.
• Kierdichting is ook mogelijk door vastzetten draai- of schuiframen en ‘dichtschilderen’. Houd altijd minimaal één raam per ruimte te openen.
• Kierdichting middels plakstrips is op de lange termijn niet duurzaam. Na verloop van tijd laat de lijmlaag los en vermindert de elasticiteit.
• Kierdichting middels rubber profielen is op langere termijn een duurzame oplossing. Hierbij is het nodig om te frezen in raamhout of kozijnen.
• Bij binnenvoorzetramen is de kierdichting geïntegreerd en is geen kierdichting nodig in het originele raam of kozijn. In schuiframen is kierdichting minder makkelijk, omdat het raam moet kunnen schuiven. Er zijn diverse oplossingen speciaal voor schuiframen zoals glijvilt in de schuifsponning en V-profielen (RVS, messing) aan de onderzijde en zijkant van het raam en in de wissellat.
• Meer ingrijpende opties zijn kierdichting van schuiframen middels infrezen van tochtprofielen, aangepaste beleglatten die scharnieren en klemmen.
• Bijzonder hang- en sluitwerk moet behouden blijven.

Glas behouden

Met een binnenvoorzetraam kunnen meerdere gebruikerswensen worden opgelost: isolatie, kierdichting, inbraakwering, brandveiligheid, geluidsisolatie, et cetera. Foto: Mview+.

Vlakglas met een bijzondere bewerking en glas dat handmatig gemaakt werd, heeft hoge monumentale waarde. Voorbeelden zijn het historische schijvenglas, gegoten glas en glas-in-lood. Deze bijzondere soorten glas zijn zeldzaam en kennen een hoge mate van ambachtelijke, handmatige vervaardiging. Bovendien zijn ze over het algemeen niet te vervangen door een moderne variant met dezelfde beeldwaarde. Daarom is behoud het uitgangspunt.

Wil men de vensters beter isoleren, dan is bij deze typen beglazing een binnenvoorzetraam een optie. Met een binnenvoorzetraam kunnen meerdere gebruikerswensen worden opgelost: isolatie, kierdichting, inbraakwering, brandveiligheid, geluidsisolatie, et cetera. De indeling mag niet conflicteren met de indeling van het bestaande raam. Ook kan men low-e folie op de binnenzijde van het oude glas aanbrengen. Doe dat alleen op niet bijzonder glas, omdat bij verwijderen het glas kan breken. Glasfolies kunnen de kleur en de spiegeling van het glas veranderen; dit is niet altijd acceptabel. De totale Ug-waarden op een rij:

• Ug-waarde 2.0: binnenvoorzetraam met low-e coating;
• Ug-waarde 2,5: binnenvoorzetraam zonder low-e coating;
• Ug-waarde 3,5: alleen low-e folie op binnenzijde glas.

Historische beglazing van Van Ruysdael. Let op de historische ‘vertekening’ in het glas.

Integrale vervanging

Het integraal vervangen van het hele kozijn of alleen een raam kan in twee situaties worden overwogen:

• Wanneer de technische staat van het bestaande raam of kozijn dusdanig slecht is dat herstellen redelijkerwijs niet meer mogelijk is.
• Als het gaat om een raam of kozijn met weinig waarde, bijvoorbeeld door een latere toevoeging waarbij beeldwaarde verloren is gegaan.

Bij een venster met een hoge monumentale waarde is alleen een zeer slechte technische staat een reden om materiaal te vervangen. Hierbij is behoud van de historische detaillering het uitgangspunt en moet het historische venster gekopieerd worden.

Ramen die in een latere bouwfase zijn toegevoegd of gewijzigd maar wel historische waarde hebben en aansluiten op de betreffende bouwfase, worden over het algemeen positief gewaardeerd. In dit geval moet een afweging gemaakt worden op basis van de ouderdom, de esthetische waarde en de materialisering van het betreffende raam. In geval van integrale vervanging moet het nieuwe raam zo veel mogelijk conform het bestaande raam uitgevoerd worden.

Ramen die relatief recent zijn toegevoegd of vervangen in een ouder monument, in een detaillering die niet aansluit op de architectuur van het monument, hebben over het algemeen minder waarde. Deze ramen kunnen meestal vervangen worden door een nieuw raam. Het is dan mogelijk om het beeld en de detaillering te herstellen, zodat deze weer aansluit bij de waarde van het monument.

Materialen

Verder is natuurlijk het materiaal van het kozijn van belang:

• Kozijnen van ramen kunnen uitgevoerd zijn in verschillende soorten hout. Onderzoek in welke houtsoort het raam is uitgevoerd. Bij vervanging van houten ramen is behoud van beeldwaarde bij een juiste uitvoering vaak mogelijk.
• Raamkozijnen van staal maken meestal deel uit van de totale architectuur en zijn belangrijk voor de expressie van de architectuur. Stalen ramen zijn zeldzamer dan houten ramen. Bovendien blijkt dat behoud van beeldwaarde bij vervanging van stalen ramen vaak zeer nauw luistert.
• Brons/messing. Raamkozijnen van brons/messing maken meestal deel uit van de totale architectuur van het monument. Deze toepassing heeft hoge esthetische waarde en is zeldzaam. Behoud daarom deze ramen omdat ze hoge monumentale waarde hebben.
• Raamkozijnen van aluminium kunnen een relatief recente toevoeging in een ouder monument zijn waarbij de monumentale waarde van de ramen beperkt is. In dat geval kunnen aluminium ramen vervangen worden. Bij jonge monumenten maken aluminium ramen soms deel uit van het oorspronkelijke ontwerp en uitvoering. Onderzoek in dat geval wat de monumentale waarde van de bestaande ramen is.

Downloaden Afwegingskader: ga naar https://www.cultureelerfgoed.nl. Vul in de zoekbalk in: ‘Landelijk afwegingskader verduurzamen monumenten’.