Wedergeboorte van bouwkeramiek

Tekst: ing. Frank de Groot

Pieter Frietema van Koninklijke Tichelaar in de showroom van het bedrijf: “Wij proberen altijd een maatwerkoplossing te vinden voor keramische vraagstukken.” Op de achtergrond onder meer een 1200 x 1200 mm grote tegel, die op de gevel van het Groninger Museum is toegepast.

De grote beschavingen in het oude Assyrië en Mesopotamië waren de voornaamste initiatiefnemers van productie en toepassing van bakstenen. De kwaliteit was zo goed dat men besloot de uitstraling te verbeteren en de levensduur te verlengen door de buitenzijden te voorzien van kleurrijke glazuurlagen. Een voorbeeld van deze oude techniek is de Ishtarpoort, waarvan de glazuurlaag na ruim 2.500 jaar nagenoeg in tact is. Deze poort was de achtste poort van Babylon. Hij werd in ongeveer 575 v.Chr. door koning Nebukadnezar II gebouwd aan de noordzijde van de stad. De poort is gedecoreerd met blauwe geglazuurde tegels met daarop mythologische beesten: sirruš en hemelstieren. Deze geglazuurde buitenlaag vormde een bescherming voor de voor weersinvloeden relatief kwetsbare achterliggende stenen. Een beter bewijs voor de kwaliteit en schoonheid van geglazuurde tegels is er niet.

Pontsteiger, Amsterdam. Jaar: 2016-2017. Architect: Arons & Gelauff. Opdrachtgever: Ontwikkelingscombinatie Amsterdam Arche. Aannemer: Dura Vermeer/ De Nijs. Product: steenstrips, 65 x 225 mm, geglazuurd in een zestal levendige glazuurtinten.

Nederlands vakmanschap

Koninklijke Tichelaar B.V. is wereldwijd een begrip op keramisch gebied. Al meer dan 400 jaar wordt hier het beroemde Makkumer aardewerk gemaakt. Het is ook het enig overgebleven bedrijf dat nog steeds oorspronkelijk Delfts aardewerk produceert. Dit oudste bedrijf van ons land (1572) heeft niet alleen in Nederland al talloze grote projecten van bouwkeramiek voorzien. Door samenwerking met internationaal vermaarde architecten zijn in het buitenland eveneens indrukwekkende projecten gerealiseerd. Voorbeelden zijn porseleinen buitentegels in meer dan 100 verschillende uitvoeringen/maten voor het Victoria & Albert Museum in Londen, geglazuurde tegels voor de gevels van National Music Center (Studio Bell) in het Canadese Calgary en geglazuurde faience blokken in 60 verschillende modellen voor St. Helens in Londen.

Uitbreiding Museum de Fundatie Zwolle. Jaar: 2013. Architect: Bierman Henket Architecten. Opdrachtgever: Gemeente Zwolle. Aannemer: BAM Utiliteitsbouw. Product: driedimensionaal vormgegeven geglazuurde tegels.

In Nederland zijn diverse voetgangers- en verkeerstunnels van geglazuurde tegels voorzien. Bij de nu nog lopende renovatie van de Metro Oostlijn in Amsterdam worden de zestien nog oorspronkelijke Oostlijn stations gerenoveerd. De wandtegels worden (deels) geproduceerd en geglazuurd door Koninklijke Tichelaar B.V., waarbij de rode accenten zichtbaar handgeschilderd in de glazuur zijn aangebracht. Het imposante nieuwe Pontsteigergebouw aan het IJ in Amsterdam is voorzien van prefab gevelelementen met geglazuurde steenstrippen in zes levendige glazuurtinten. Bijzonder zijn ook de keramische ‘tubes’ (een soort holle profielen) die de buitenbekleding vormen van de uitbreiding van theater Musis Sacrum in Arnhem. De tubes zijn geglazuurd in een groene glazuur met diverse nuances. Verder zijn ook de 500 m2 keramische tegels van maar liefst 1200 x 1200 mm op de gevel van het Groninger Museum vermeldenswaard. Deze grote tegels zijn voorzien van een decoratie in twaalf kleuren die via een zeefdruktechniek is aangebracht en ingebakken.
Wanneer we onze blik naar het dak richten, dan valt vooral de enorme bol op de uitbreiding van Museum de Fundatie in Zwolle op. Een driedimensionale ellipsoïde (een uitgerekte eivorm), ook wel ‘Het Oog’ genoemd. Het vormt een spectaculair contrast met de neo-classicistische behuizing van het museum en refereert aan het organische ontwerp van het park van landschapsarchitect J.D. Zocher aan de achterkant van het gebouw. Er is gekozen voor een bekleding van wigvormige tegels met een witte glazuur, die wordt afgewisseld met lichtblauwe accenten.

Glazuurtechniek

We spreken met Pieter Frietema, verantwoordelijk voor de verkoop bij Koninklijke Tichelaar. Hij legt uit hoe het glazuren in zijn werk gaat. “Een glazuur is eigenlijk een laagje glas. Vandaar dat wij hier van ‘verglazen’ spreken. Maar het wordt ook vaak glazuren genoemd. Het glazuur bestaat in hoofdzaak uit glaspoeders vermengd met onder andere mineralen, metaaloxides en -silicaten. Dit mengsel wordt met water vermengd tot een vloeistof waarmee we een keramisch product overgieten, onderdompelen of spuiten. Als het product met het glazuur wordt gebakken smelt het poedermengsel tot een vaste glaslaag die zich hecht aan het keramische product, zoals een dakpan, tegel of steen. Meestal betreft het een laag met een dikte van circa 1 mm. Maar we kunnen ook een reliëf aanbrengen door de dikte plaatselijk te variëren. Of we strooien er granulaatkorrels in voor een hoge slipvastheid. Veel is mogelijk.”

Renovatie Metro Oostlijn, Amsterdam. Jaar: 2016-2018. Architect: Group A architecten. Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam. Aannemer: Hegeman+. Product: tegels, recht en met ronding, wit geglazuurd en voorzien van patroon en naam in rood.

De toegevoegde metaaloxides zorgen voor de kleur. IJzeroxide geeft bijvoorbeeld rood, koperoxide geeft groen, mangaanoxide donkerbruin, paars tot zwart, kobaltoxide geeft blauw en antimoon geeft geel. “De eigenschappen van een glazuur kunnen enorm variëren. Van een voorspelbare kleur en glans tot een minder voorspelbaar karakter waardoor een rijke nuancering van kleur, glans en effect kan ontstaan. Met name deze laatste categorie wordt meer en meer erkend als een rijke en natuurlijke huid voor een keramisch element of gebouw”, aldus Frietema.

Uitbreiding Musis Sacrum Arnhem. Jaartal: 2015-2017. Architect Van Dongen – Koschuch Architects and Planners. Aannemer: Mertens. Product: keramische tubes, geglazuurd in groen.

Tichelaar maakt zelf keramische producten, maar het komt ook regelmatig voor dat de glazuur op bestaande keramische dakpannen, bakstenen en tegels aangebracht wordt: “Door zo te werken zijn we erg flexibel, omdat we bij verschillende fabrikanten kunnen zoeken naar een voor de klant geschikt halffabricaat. Bakstenen komen bijvoorbeeld voor circa 75% van Daas Baksteen, een eveneens innovatief bedrijf uit de Achterhoek. Zo proberen we altijd een maatwerkoplossing te vinden voor keramische vraagstukken. Wanneer we zelf vormstukken maken, dan gebruiken we speciale mallen, waarin klei gegoten of geperst kan worden. Vervolgens worden de vormstukken tot biscuit gebakken. Hierna wordt het glazuur aangebracht. De stooktemperatuur voor de glazuurbrand is dermate hoog dat de gebakken klei en de glazuur samensmelten tot één geheel. Hierdoor ontstaat onder andere de hechting van de glazuur aan de scherf en kan het glazuur niet zomaar ‘losraken’ van de ondergrond. Aandachtspunt is daarbij altijd wel de uitzettingscoëfficiënt van het gebakken materiaal. Die moet niet veel verschillen van het glazuur.”

Duurzaamheid

Hoe staat het met de duurzaamheid (milieuprestatie) van geglazuurde producten? Volgens Frietema is een geglazuurd keramisch product relatief milieuvriendelijk: “De kleuroxiden die wij gebruiken vormen geen probleem voor het milieu. Cadmiumoxide gebruiken we bijvoorbeeld om die reden niet. Ook wordt het glazuurafval hier zorgvuldig opgevangen en weggebracht naar een speciale verwerker. Een geglazuurd product heeft verder een lange levensduur. Geglazuurde pannen, mechanisch bevestigde vloertegels en ornamenten zijn bij sloop eenvoudig her te gebruiken. Maar wandtegels en stenen moeten worden losgebikt en dan beschadigt de glazuurlaag. Die tegels en stenen kun je echter vermalen tot granulaat. De oxides en silicaten zitten opgesloten in het materiaal en komen niet meer vrij.”

Bijzondere producten

Talrijke bijzondere projecten passeren de revue, zoals de vloertegels bij het Victoria & Albert Museum in Londen. “Na een uitgebreide internationale wedstrijd is Amanda Levete Architects (AL_A) aangesteld als ontwerper en heeft contact met ons gezocht. Het is de eerste binnenplaats in het Verenigd Koninkrijk die betegeld is met tegels in porselein. Deze keuze van materiaal reageert specifiek op de structuur van het oorspronkelijke gebouw en de collecties, waaronder talrijke opvallende voorbeelden van 19de-eeuws gedecoreerd keramiek. Het project is in 2017 opgeleverd”, aldus Frietema.

Gebakken producten kunnen van diverse glazuurlagen worden voorzien. Rechts een ingestrooide glazuurlaag die bijvoorbeeld de slipvastheid kan vergroten. Links daarvan een glazuurlaag met ‘belletjes’. Een effect dat soms ontstaat bij bepaalde glazuurlagen. De ene architect houdt er van, de ander wil een strakke glazuurlaag.

Bijzonder is dat bij het museum porseleinen tegels in veel verschillende uitvoeringen/maten zijn toegepast, met reliëf en ribben, meerdere vormen en deels geglazuurd. “Deze tegels zijn zeer slijtvast, maatvast en vorstbestendig. Ze combineren een zeer fraaie uitstraling met hoge kwaliteit en lange levensduur. De gebruikte klei is overigens porselein klei die ingekocht wordt. Dat is een hele zuivere, hoogwaardige klei.”

Dakpannen kunnen eveneens worden geglazuurd. Daartoe worden bestaande dakpannen ingekocht, overgoten met glazuur en vervolgens een tweede maal gestookt. “Geglazuurde dakpannen hebben een fraaie uitstraling en zijn niet gevoelig voor mos aangroei. In Nederland is de belangstelling voor geglazuurde dakpannen niet erg groot, maar in Engeland bijvoorbeeld wel. Daar zijn veel bestaande bouwwerken voorzien van geglazuurde dakpannen. Bij renovaties of restauraties wordt er al snel een beroep op ons gedaan. Veelal gaat het dan om verglaasde pannen in diverse groen glazuren.”

Het glazuren van bestaande dakpannen kent wel een beperking: “In Nederland worden de dakpannen door onder meer Wienerberger bijna allemaal gesiliconiseerd om de waterafstotendheid te verhogen en de uitbloeiing van zouten te verminderen. Nadeel hiervan is dat glazuur niet goed hecht op gesiliconiseerde pannen. We moeten ze dan eerst ‘schoonstoken’, zoals wij dat noemen. Maar dat werkt natuurlijk wel prijsverhogend. Overigens zien we dat de dakpannenfabrikanten tegenwoordig de pannen ook zelf kunnen glazuren. Maar ik vind nog steeds dat de dakpannen die wij glazuren, veel voller van kleur zijn. Je moet ook niet vergeten dat wij deze techniek al honderden jaren beheersen.”
Koninklijke Tichelaar: een oeroud bedrijf met deels nog traditionele productiewijzen. Frietema besluit: “We zien een groeiende groep ontwerpers die bouwkeramiek herontdekken. We werken daarom ook graag samen met architecten, ontwerpers en kunstenaars. Er is zoveel mogelijk in bouwkeramiek. We blijven samen met onze klanten ook nog steeds nieuwe uitdagingen ontdekken en bieden graag keramische oplossingen voor keramische vraagstukken.”