Twaalf redenen om voor houtbouw te kiezen
Nederland staat voor een grote opgave op het gebied van klimaat en woningbouw. Geprefabriceerde houtbouwsystemen kunnen een flinke bijdrage leveren aan het behalen van de doelstellingen. Dit biedt ook kansen voor onder meer houtskeletbouw en CLT (kruislaagshout). Om teleurstellingen te voorkomen en de kennis te vergroten over houtbouwsystemen lanceerde Centrum Hout twaalf infobladen, die alle facetten van houtbouw belichten.
Tekst: ing. Frank de Groot
Woontoren HAUT in Amsterdam.
Nederland wil volgens het Klimaatakkoord in 2030 49% minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990. In het Regeerakkoord 2021-2025 is die ambitie zelfs aangescherpt naar 55%. Binnen zogenoemde Klimaatenveloppen (2018, 2019, 2020 en 2021) wordt er jaarlijks door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit geld ter beschikking gesteld voor projecten die bijdragen aan de doelstellingen uit het Klimaatakkoord.
Klimaatenvelop 2019 Project 6.2 ‘Meer hout in de bouw’ heeft bijgedragen aan de realisatie van een totaal vernieuwd (digitaal) Handboek Houtskeletbouw en BIM Referentiedetails specifiek voor houtskeletbouw. “Hiermee zijn al handvatten gegeven voor het ontwerpen, detailleren, prefabriceren en bouwen in houtskeletbouw”, zegt Mariëtte Willems, Adviseur Techniek en Regelgeving bij Centrum Hout. “Deze kennisdocumenten zijn geheel afgestemd op onder andere de nieuwe regelgeving BENG en biobased bouwen. Vooral voor technische bouwspecialisten vormt het de basis voor het verantwoord ontwerpen en uitvoeren van woningen/gebouwen in houtskeletbouw”, aldus Mariëtte, die tevens secretaris is van de Sectie Houtbouwsystemen en Trappen bij de Nederlandse Branchevereniging voor de Timmerindustrie.
Houtbouwsystemen
“Houtbouw is natuurlijk niet nieuw. Sterker nog: de grote zaal van de houten tempel van de Bloeiende Dharma in het Japanse Ikaruga is minstens 1300 jaar oud. Houtskeletbouw kennen we in Nederland ook al heel lang. Maar de laatste jaren neemt de toepassing van houtbouwsystemen in woningbouw en zelfs hoogbouw verder toe. Denk aan houtskeletbouw, CLT, modulebouw, gevel- en dakelementen. Er worden zelfs al complete modules voor houtskeletbouwwoningen in de fabriek geprefabriceerd. Toch zijn er nog teveel beoogde houtbouwsysteemprojecten die stranden in de startfase en niet leiden tot daadwerkelijk uitgevoerde projecten.”
Als wordt besloten te bouwen in hout, is het volgens Mariëtte heel belangrijk vroegtijdig in het ontwerpproces met bouwpartners (ontwerpers, constructeurs, houtbouwer) samen te werken. Alleen zo wordt hout krachtig ingezet en blijven de bouwkosten het laagst. “Pas vooral hout toe, maar hybride systemen met beton en/of staal kunnen ook van toegevoegde waarde zijn. Maak ook onderscheid tussen toepassing waar hout onderhoud nodig heeft en waar niet. Houtconstructies zijn meestal afgeschermd van weersinvloeden en hebben in principe geen onderhoud nodig. De gevelbekleding en gevelkozijnen natuurlijk weer wel.”
Kennisdocumenten
Het Handboek Houtskeletbouw en de Referentiedetails worden volgens Mariëtte actief gebruikt door technische vakspecialisten in de bouwketen, zoals architecten, constructeurs, toeleveranciers en producenten van houtskeletbouwelementen. “Voordat deze vakspecialisten aan de slag kunnen, zullen de bouwinitiatieven om te gaan bouwen in hout ook omgezet moeten worden naar daadwerkelijke realisatie van bouwprojecten. Dagelijks wordt Centrum Hout benaderd door marktpartijen vooraan in het bouwproces met vragen over houtbouwsystemen. Voor de meer praktisch ingestelde deskundigen is echter weinig informatie toegankelijk. Daardoor worden feiten en fabels nog wel eens door elkaar gehaald. Er is bij deze doelgroepen dan ook veel vraag naar kennis.”
Foto: Centrum Hout.
Om het opschalen van zowel houtbouwsystemen als biobased (isolatie)materialen een positieve impuls te geven, zijn er door Centrum Hout twaalf infobladen opgesteld met informatie op twaalf themagebieden (zie de twaalf kaders op deze pagina’s). Deze infobladen zijn in opdracht van de Wageningen Universiteit & Research (WUR) opgesteld binnen de Klimaatenvelop ‘KE2021 Bos en Natuur’. Er is daarbij gebruikgemaakt van subsidie door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.”
Het houten woongebouw M’DAM is november 2021 opgeleverd in Monnickendam. Na zeven maanden prefabricage en bouw zijn de 42 koopappartementen en 20 sociale huurwoningen opgeleverd. Het woongebouw is bijna in zijn geheel opgetrokken uit CLT (cross laminated timber). Alle appartementen zijn vrijwel volledig in de ‘Fabriek van Houten Gebouwen’ van De Groot Vroomshoop gebouwd. BMB ontwikkeling (onderdeel van VolkerWessels) is verantwoordelijk voor de ontwikkeling.
Twaalf infobladen
Er zijn door Centrum Hout twaalf infobladen opgesteld:
- Duurzaamheid en biobased
- Ontwerpvrijheid en flexibiliteit
- Comfortabel wonen en werken
- Varianten houtbouwsystemen
- Industrieel en conceptueel
- Kwaliteit en KOMO-certificatie
- Snel en efficiënt bouwen
- Thermische isolatie
- Vocht
- Geluidsisolatie
- Brandveiligheid
- Bouwkosten
De infobladen zijn gratis te downloaden via https://houtbouwsystemen.nl/kennisdeling. Op deze pagina’s worden de twaalf infobladen kort toegelicht.
Duurzaamheid en biobased
Hout uit duurzaam beheerde bossen is hernieuwbaar en bovendien ruim voldoende aanwezig binnen Europa. Hout is relatief eenvoudig te oogsten, heeft een gering gewicht tijdens productie en transport en is makkelijk te bewerken. Mede door het lage gewicht heeft hout een gunstige milieuscore. In hout wordt CO2 langdurig opgeslagen en daarmee aan de atmosfeer onttrokken. Er is geen sprake van uitputting van (fossiele) delfstoffen, maar bij duurzaam bosbeheer juist van een oneindige bron van een hernieuwbare (biobased) grondstof.
Hout past ook prima in het Rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050. Naast de hernieuwbaarheid (biologisch) zijn er technische voordelen ten aanzien van circulariteit. Voordeel van houtbouwsystemen is bijvoorbeeld prefabricage, waarmee materiaalverliezen worden beperkt. Daarnaast bieden de droge (geschroefde) bevestigingen en het relatief geringe gewicht perspectief voor hoge losmaakbaarheid en hoogwaardig hergebruik.
Ontwerpvrijheid en flexibiliteit
Project Vitens te Zeddam. Foto: Centrum Hout.
Hout is een licht bouwmateriaal dat zich bijzonder gemakkelijk en nauwkeurig laat bewerken. Dit werkt prettig tijdens het productie- en bouwproces. Maar ook in de gebruiksfase biedt deze eenvoudige verwerkbaarheid mogelijkheden tot het aanpassen van constructies en indelingen van woningen of gebouwen. De kracht van houtskeletbouw is verder de hoge prestaties op het gebied van thermische en geluidsisolatie. Bouwen in hout is in Nederland inmiddels ook ontdekt voor de realisering van hoge woongebouwen. Het hoogste voornamelijk houten appartementengebouw in ons land is momenteel het 73 meter hoge woongebouw HAUT in Amsterdam. Binnen in de woningen is de CLT in het zicht en ervaren de bewoners nog meer het wooncomfort van hout.
Vrijwel alle ontwerpen zijn te realiseren in hout. Het samenspel van houten regels, stijlen, sporen en/of CLT panelen zorgt voor de constructieve sterkte. De combinatie van een laag gewicht met een hoge sterkte en stijfheid maken niet-alledaagse constructies en vormen mogelijk. De gevelafwerking kan van hout zijn, maar er zijn ook veel alternatieven. Daarnaast laat hout zich goed combineren met andere materialen. De fundering is veelal steenachtig en bij hoge gebouwen kan gekozen worden voor een betonkern. Alles is mogelijk.
Comfortabel wonen en werken
Hout is natuur- en mensvriendelijk, niet-toxisch en uitstekend isolerend. Hout heeft als constructiemateriaal een goede thermische isolatie. Het vormt in een constructie slechts een beperkte koudebrug, waardoor er geen oppervlakte condensatie aan de binnenzijde van de gevelconstructie zal optreden. Hout is een ademend materiaal: het absorbeert vocht uit de leefomgeving en later, als de lucht droger is, wordt het vocht weer afgestaan. Met hout kun je verder licht bouwen. Je hoeft niet eerst een zware constructie op te warmen of af te koelen voordat de binnentemperatuur op het gewenste niveau is. De prettige beleving wordt versterkt als hout in het zicht blijft.
Foto: Centrum Hout.
Varianten houtbouwsystemen
Al eeuwenlang wordt er in hout gebouwd. In vooroorlogse projecten werden de houten balken, isolatie en beplating altijd op de bouwplaats samengesteld. De eerste seriematige en industriële houtskeletbouwprojecten dateren van medio twintigste eeuw. Grootschalige projecten in Nederland met CLT en modulebouw zijn afgelopen decennium in opkomst. Houtbouwsystemen komen prefab tot stand in de geconditioneerde omgeving van een fabriek om op de bouw gemonteerd te worden. Dat bevordert de kwaliteit en verkort de bouwtijd.
Er zijn verschillende houtbouwsystemen op de markt. Steeds vaker zien we ook hybride systemen, een combinatie van de volgende houtbouwsystemen: houtskeletbouw (HSB), kruislaaghout (CLT), modulebouw, gevelelementen en dakelementen.
Foto: Centrum Hout.
Industrieel en conceptueel bouwen
Door de prefab bouwmethode worden houtbouwprojecten circa twee keer zo snel gerealiseerd (start bouw tot oplevering) als traditioneel gebouwde projecten. Dat geldt zowel voor grondgebonden woningen als voor appartementen. Ook bij utiliteitsbouw is het bouwproces aanzienlijk korter. Naast houtskeletbouw en CLT-elementen zien we vanwege deze kwaliteit ook de modulebouw (3D) terrein winnen. Met modulebouw wordt het ontwikkelde concept optimaal ingezet en de bouwtijd nog verder verkort.
Foto: Wolter van Dijk, Centrum Hout.
Opschaling gaat niet ten koste van de beschikbaarheid van de bossen en de grondstof hout. Europa beschikt over genoeg duurzaam beheerde (naaldhout)bossen. In met name Noord- en Midden-Europa overstijgt de jaarlijkse aangroei al decennia lang het jaarlijkse kapvolume.
Kwaliteit en KOMO-certificatie
Houtbouwsystemen met KOMO-certificatie zijn objectief getoetst en goedgekeurd door onafhankelijke deskundigen. Alle leden van de sectie Houtbouwsystemen van de Nederlandse Branchevereniging voor de Timmerindustrie (NBvT) produceren onder het KOMO-keurmerk. De geleverde houtbouwsystemen voldoen daarmee aan de gestelde markt- én wettelijke eisen. Dit wordt zichtbaar gemaakt in het nieuwe keurmerk HoutbouwersNL.
KOMO gecertificeerd hout bij houtbouwers. Foto: Centrum Hout.
Snel en efficiënt bouwen
Bouwen met hout kan tot twee keer sneller dan traditionele bouw. De druk van droogtijden, levertijden van materialen, tekort aan bouwplaatspersoneel en weerverlet spelen bij deze droge bouwmethode niet. Houtbouwsystemen zijn geprefabriceerde houten systemen zoals houtskeletbouw, kruislaaghout (CLT), modulebouw of separate dak- en gevelelementen. Ze worden volledig voorbereid en geproduceerd in de productiehal van een fabrikant. Uitsparingen en zelfs leidingen kunnen direct in de elementen worden aangebracht. Daarna worden ze op de bouwplaats gemonteerd. Hierdoor dalen de faalkosten. De bouwsnelheid hangt af van het gekozen houtbouwsysteem en daarmee gekoppelde mate van prefabricage en het wel/niet integreren van installatieleidingen of zelf badkamers en keukens. Een snelle bouwtijd draagt bij aan oplossing voor het woningtekort en heeft voordelen voor zowel eigenaar/bewoner, als omwonenden die minder lang last hebben van bouwactiviteiten.
Thermische kwaliteit
Glaswol isolatie in houten element. Foto: Centrum Hout.
Hout is een licht materiaal met gunstige thermische eigenschappen. Bij houtskeletbouw wordt gerekend met een lambda-waarde (λ) van 0,12 W/mK, terwijl deze waarde bij beton 2,0 W/mK is. Hoe lager de lambda-waarde, des te beter warmte- of koude transport door de constructie wordt tegengegaan. Bij hout is er hierdoor geen sprake van ‘problemen met koudebruggen’ bij constructies die de scheiding vormen tussen binnen en buiten. Dit draagt ook bij aan de ontwerpvrijheid omdat het in houtconstructies goed mogelijk is om balken en spanten naar buiten door te laten lopen.
Door het geringe gewicht van hout vallen houtbouwsystemen onder de zogenoemde ‘lichte bouwmethoden’. Deze onderscheiden zich van de traditionele (zware) bouwmethoden op het gebied van warmteaccumulatie. Dit heeft als gevolg dat de binnenruimte sneller reageert op buitentemperaturen (bijvoorbeeld zoninstraling), maar ook aan het aanpassen van de binnentemperatuur aan de behoefte. Extra aandacht is nodig ter voorkoming van overmatige opwarming in de zomerperiode (TOjuli). Dit kan door het ontwerp van de woning hierop af te stemmen en/of actieve koeling in de woning.
Vocht
Foto: Centrum Hout.
Koken, douchen, maar ook natte jaargetijden zijn potentieel allemaal van invloed op de hoeveelheid vocht in een woning. Ook in utiliteitsgebouwen ontstaat leefvocht. Door een deugdelijke opbouw van houtbouwelementen wordt het hout niet beïnvloed door dit vocht. Aantasting door schimmels kan alleen bij een hoge vochtigheid en dat is bij houtbouwsystemen niet aan de orde. Ook regenwater wordt buiten de elementen gehouden.
Bij de productie van houtbouwelementen wordt het hout gedroogd tot een vochtgehalte dat ongeveer overeenkomt met de gemiddelde relatieve vochtigheid in de (bouw) toepassing. Op die manier wordt het krimp-zwelgedrag van hout tot een minimum beperkt. Houten geveldelen als buitenafwerking kunnen zich bevinden in een vochtige omgeving. Daarom worden deze gemonteerd op een rachelwerk met geventileerde luchtspouw. Voor de optimale toepassing van hout moet van begin tot eind in het bouwproces gebruik worden gemaakt van de kenmerkende eigenschappen van hout.
Geluidsisolatie
Geluidstest in een akoestisch laboratorium met waterkerende laag. Foto: Centrum Hout.
Hout is een licht bouwmateriaal. Het samenspel van een houten frame met geluidsabsorberende isolatie en beplatingen zorgt voor goede geluidsisolatie. Een houtskeletbouw of CLT-draagconstructie weegt doorgaans ongeveer eenvijfde van een steenachtig casco. De onderlinge aansluitingen van vloeren, (woningscheidende) wanden en daken spelen een belangrijke rol in de geluidsoverdracht. Dit wordt flankerende geluidsoverdracht genoemd. Besteed hier in de ontwerpfase aandacht aan. Dit geldt overigens voor zowel massieve als lichte bouwmethoden! Dat een houtbouw woning trouwens gehorig zou zijn, is misschien wel het meest hardnekkige vooroordeel. Zowel betonnen als houten woningen moeten aan dezelfde geluidsisolatie-eisen voldoen.
Brandveiligheid
Koollaag bij hout na brand. Foto: Centrum Hout.
Een hardnekkig misverstand is dat gebouwen die zijn opgetrokken uit houtbouwsystemen brandgevaarlijk zijn. Niets is echter minder waar: hout geeft langzaam zijn energie af en behoudt lange tijd zijn constructieve sterkte. Het brandgedrag is veel voorspelbaarder dan van staal en steenachtige bouwsystemen.
Bij brand verkoolt de buitenste laag van het hout, waardoor de rest van het hout ‘beschermd’ wordt tegen verdere inbranding. De snelheid van inbranding is afhankelijk van het type hout. Wat ze allemaal gemeen hebben is dat ze bij brand lange tijd hun constructieve sterkte behouden en een vuurlast lang kunnen doorstaan. Bij brand vervormt hout niet, dat is ook een essentiële eigenschap. Het brandgedrag van constructies moet vaak bepaald worden door brandtesten in een officieel erkend lab. Maar dankzij het voorspelbare brandgedrag van hout zijn er ook rekenregels die gebruikt kunnen worden. En wat natuurlijk ook geldt: net als andere bouwsystemen moeten houtbouwsystemen voldoen aan regelgeving op het gebied van brandveiligheid.
Bouwkosten
Dat bouwen met houtbouwsystemen standaard duurder is traditionele bouw berust op een vooroordeel. Naast de bouwkosten zelf, moet ook gekeken worden naar de korte bouwtijd, kleinere benodigde bouwplaats, minder overlast omwonenden en een gezondere leef- en werkomgeving. In 2021 heeft Centrum Hout de rapportage Woningbouw in hout gepubliceerd. Daarin zijn de resultaten opgenomen van een onafhankelijk extern uitgevoerd onderzoek op basis van vergelijkbare woningbouwprojecten. Een database die het vergelijken van traditionele (steenachtige) bouwprojecten met houtskeletbouw (HSB), CLT en modulebouw mogelijk maakt.
In een onderzoek zijn twaalf houtbouwprojecten van corporaties onderzocht ten opzichte van traditionele bouwmethoden (benchmark = veelal steenachtig). De vergelijkingen met de benchmark laten zien dat het mogelijk is om concurrerend te bouwen met hout. En dan zijn er nog additionele financiële voordelen te halen uit bijvoorbeeld CO2– en stikstofreductie, fijnere woon- en leefomgeving, flexibiliteit en herbruikbaarheid en bouwomstandigheden (minder overlast omwonenden en gebrek aan deskundig bouwplaats personeel).
