Slimbouwen: het scheiden van leidingen (2)

Tekst: Jos Lichtenberg

De opvolger van House of Tomorrow Today (HoTT) 1.0 in het Limburgse Montfort: HoTT 2.0.

Waar de eerste versie van HoTT was gericht op het aantonen van de werking van alle innovaties, moest HoTT 2.0 aantonen dat het concept ook financieel aantrekkelijk kan zijn. En dat terwijl er toch wel wat extra’s in de woning zitten. Hij is energiepositief met veel aandacht voor het binnenklimaat met alle besturingen van dien. Bij het betaalbaar maken was Slimbouwen essentieel.

Slimbouwen

Slimbouwen is een visie op industrialiseren en flexibiliseren van gebouwen, met name door installaties letterlijk te separeren van de bouwkundige delen. Een en ander zodanig dat ze in één arbeidsgang (denk aan kabelbomen) zijn aan te brengen. Door ze tevens bereikbaar af te dekken (denk aan goten, plinten, loze leidingen) maak je gebouwen flexibeler en vormt de leidingontkoppeling een basis voor circulaire oplossingen. Dat scheiden van installaties van bouwkundige onderdelen vormt de essentie van Slimbouwen. Leidingen mogen wel in vloeren en wanden zijn weggewerkt, maar alleen als ze op enig moment in het bouwproces in één keer kunnen worden aangebracht en bovendien achteraf bereikbaar blijven voor mutaties. Dit door bijvoorbeeld een voorzetwand te demonteren of een vloerplaat op te tillen.

Figuur 1. Slimbouwen schematisch weergegeven. Procesdelen op de bouwplaats niet door elkaar, maar na elkaar. Verdeling in volgordelijk te monteren (en bij mutaties omgekeerd te demonteren) bouwdelen.

Opknip in volgordelijk plaatsen

Traditioneel zijn leidingen, zowel fysiek als procesmatig, sterk verweven met bouwkundige delen. Een doorvoer in de fundering, leidingen in gefreesde sleuven die na plaatsing worden dichtgesmeerd. Zo ook in breedplaatvloeren en wandkisten, waarna deze voor de eeuwigheid in het beton verdwijnen, et cetera. Die verweving is bij Slimbouwen nadrukkelijk niet de bedoeling. De leidingen zijn dan namelijk niet meer bereikbaar voor aanpassingen en tijdens het proces moeten de installateurs door de verwevenheid meerdere keren, vaak tien tot twintig keer, terugkomen.

Slimbouwen gaat over het realiseren van een bouwtechniek die ervoor zorgt dat de leidingen in één keer en in grote geprefabriceerde strengen zijn binnen te brengen. Dat levert veel efficiëntie op. Alleen door simpelweg leidingen te separeren, kun je het gebouw/de woning opknippen in een aantal grote bouwdelen zoals casco, omhulling (gevel + dak), installaties en afbouw (figuur 1). Als regisseur kun je die delen aan gespecialiseerde leveranciers uitbesteden. Natuurlijk moeten die aan de voorkant afspraken maken over de ontmoetingen. Maar dat gedaan hebbende, kunnen ze onafhankelijk van elkaar aan de voorbereiding beginnen. Eenmaal op het werk is het dan een kwestie van volgordelijk monteren. Voor de installateurs geldt daarbij, in tegenstelling tot traditionele processen, dat zij leidingen kunnen plaatsen in schachten of  in, op of onder vloeren die daartoe bewust zijn gekozen. Of in wanden om met contactdozen en roosters kort bij de gebruiker te komen. Zij kunnen de gehele klus in één arbeidsgang afmaken en dat zonder dat er andere disciplines op de bouw hun werk verstoren. En alle afwerkingen direct daarna zijn dusdanig dat leidingen achteraf bereikbaar blijven. Zo zijn gebouwen altijd gemakkelijk aanpasbaar en leg je samen met de detaillering een basis voor losmaakbaarheid en circulariteit.

Figuur 2. De wijze waarop de leidingen in de woning gescheiden worden verdeeld. Tevens het aangepaste Slimbouwen schema. Realisatie in drie in plaats van vier stappen.

Voordelen

Figuur 3. Leidingen onder de verdiepingsvloer, later aan het zicht te onttrekken door een toegankelijk plafond. Tevens in wanden, later af te dekken met voorzetwanden.

Een Slimbouwen proces levert bouwtijdwinst op en daarmee worden de bouwplaatskosten teruggebracht, het verlaagt risico’s, elimineert faalkosten, verlaagt het aantal uren op de bouwplaats en door standaardtechnieken zijn minder externe adviezen nodig. De bouwplaats wordt aldus een industriële montageplaats waar, partijen elkaar niet voor de voeten lopen, waar met beleid de eigen onderdelen kunnen worden ingebracht en waar leveranciers hun kwaliteit veel beter kunnen garanderen. Allemaal kenmerken van industrialisatie. Onder de streep levert dit een direct bouwkostenvoordeel op van veelal 5-10% met uitschieters naar boven van 30%. Dat laatste is bijvoorbeeld bereikt bij de Venco Campus in Eersel, waar de opdrachtgever vanaf dag één koos voor Slimbouwen. Daarbij kwam dat het een groot project was (30.000 m²) met bijbehorende inkoopvoordelen. Daarnaast gelden lagere exploitatielasten onder andere door het gemakkelijk aanpasbaar zijn, het gemakkelijker meegeven van een second life voor het gebouw, maar ook voor de bouwmaterialen.

Ruime ervaring

Er is inmiddels veel ervaring opgedaan met Slimbouwen. Orde grootte 200 projecten, voornamelijk bij grotere utiliteitsprojecten. Heel precies weet ik het niet eens, omdat ik er in tegenstelling tot in het begin, lang niet altijd bij betrokken ben. Zo was Slimbouwen ook bedoeld, als freeware. De enige reden waarom Slimbouwen® een trademark heeft is om misbruik te kunnen bestrijden.

Naast de genoemde Venco Campus gold Slimbouwen als norm bij projecten als La Fenêtre in Den Haag, Kraanspoor in Amsterdam en in het nieuwe European Patent Office (EPO) in Rijswijk. De slimheid wordt zichtbaar bij spectaculair grote projecten, maar is evenzeer toepasbaar bij kleinere projecten. Daarvan zijn overigens ook veel voorbeelden te vinden zoals bij scholen, kleinere bedrijfsgebouwen en ook woningen.

Regie

Bewust gebruikte ik hierboven woorden als regie en regisseur. Het bouwproces wordt door Slimbouwen namelijk dermate goed gestructureerd, dat je het werk met een regisseur en gespecialiseerde leveranciers prima kunt uitvoeren. Die regisseursrol kan ook bij grote projecten zoals de Vencocampus, in eigen beheer worden uitgevoerd. Architecten hebben door slimbouwen op deze wijze een mogelijkheid om aan het roer van het project te blijven zodat de architectuur steviger in het zadel komt. Dat is met Slimbouwen vaker vertoond. De gevestigde bouwwereld ziet dit soms als een bedreiging, maar zo is Slimbouwen zeker niet bedoeld. Ook bouwbedrijven kunnen Slimbouwen inzetten om hun bedrijfsprocessen te reorganiseren en zo met dezelfde capaciteit meer werken tegen betere marges te realiseren. Iets wat we met de huidige overspannen marktvraag heel goed zouden kunnen gebruiken.

Slimbouwen in HoTT 2.0

En zo geschiedde ook bij HoTT 2.0. Slimbouwen is hier nog verder uitgewerkt, omdat zoals wel vaker casco en omhulling in elkaar overlopen. Hier dus kortweg 1. Casco, 2. Installaties, 3. Afbouw. In dit geval ging het bij het casco om een houtskelet met een CLT verdiepingsvloer. Dat is binnen enkele dagen neergezet, waarna de installateurs welkom waren om zonder hinder van derden alle leidingwerk te realiseren. Dat gebeurde tegen wanden (later af te werken met voorzetwanden) en in binnenwanden die aan één zijde nog niet beplaat waren. Verder in overdadig voorziene loze leidingen die onder een cementdekvloer op de begane grondvloer zijn aangebracht, met ook enkele aansluitpunten midden in de ruimte (vloerpotjes). En onder tegen de CLT verdiepingsvloer, die later is voorzien van een plafond dat op de strategische plekken demontabel is voor bereikbaarheid van leidingen (figuren 2 en 3). Na de leidingen volgt dan de afbouw, waaronder de plaatsing van genoemde voorzetwanden, plafonds, het dichtzetten van binnenwanden, et cetera.

Competitief

Aldus is het gelukt om op een industriële en competitieve wijze een woning met extra kwaliteiten te realiseren. Die kwaliteiten zoals het energie overschot, het hoge comfort met onder andere nachtventilatie, CO₂-sturing voor een hoogwaardige luchtkwaliteit, veel daglicht, veel zichtbaar hout, et cetera, komen in  deel 3 over Active House aan bod.

Al met al een mooie basis waarmee we in het Living Lab in Eindhoven kunnen zorgen voor kwalitatief hoogstaand en betaalbaar wonen, een belangrijke ambitie in het LAB. Wie weet leidt dit nog tot een bonus artikel.

Wordt vervolgd!

Informatie over de auteur:
Jos Lichtenberg was tot 2016 hoogleraar productontwikkeling aan de TU Eindhoven. Hij is al vele jaren actief met innovatie en het hier besproken HoTT project is daarvan een voorbeeld. Op dit moment is hij via LL040 BV actief met een Living Lab in Eindhoven. Een concrete plek met 119 probeer woningen, waar in brede zin wordt gezocht naar de stad van de toekomst. In het verleden heeft Jos Lichtenberg al veel artikelen geschreven voor BouwTotaal onder de rubriek ‘Slim bouwen’.