Castellum herbouwd bovenop archeologisch rijksmonument

Dankzij een doordachte lichte constructie op een stalen fundering is het Castellum Hoge Woerd in Utrecht nu een ontmoetingsplek voor de buurt en voor geïnteresseerden in oude vondsten. Bijzonder is dat het boven op de archeologische resten van een oud fort is gebouwd, waar volgens de verhalen ooit 500 soldaten waren gelegerd.

In 1997 werd in De Meern een Romeins houten schip ontdekt, dat volgens schatting zo’n 1800 jaar oud was. De vondst was des te meer bijzonder omdat ook de kajuit nog bewaard was gebleven met alles erop en eraan. 

De vinding maakte veel duidelijk over het leven aan boord van een dergelijk (vracht)schip. Besloten werd om het schip uit te graven (in 2003), te conserveren in een bad en ondertussen na te denken over een manier om dit tentoon te stellen. 

Rijksmonument

Architectuurstudio Skets mocht hiervoor een plan maken. De plaats was al bekend, namelijk op een plek waar vroeger ook al een fort stond, in de Utrechtse wijk Leidse Rijn. Op deze locatie bevonden zich nog veel archeologische resten die de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft aangewezen als archeologisch rijksmonument.

Wallen

Skets ontwierp een nieuw Romeins castellum (fort). Daarbij liggen rondom een binnenterrein ter grootte van een voetbalveld wallen van 6 meter hoog, net zo hoog als bij het oorspronkelijke fort. In de wal zijn vier toegangspoorten gesitueerd in torens van 10 meter hoog, niet op de hoeken, maar in het midden van de wallen. 

Deels in de wal en deels op het binnenterrein is bovendien een paviljoen ontworpen met 

• een theater (Podium Hoge Woerd) met 240 zitplaatsen, 
• een deel van het archeologie-museum (Museum Hoge Woerd) en 
• een café (Castellum Café). 

Daarbij biedt het archeologie-museum onder meer ruimte aan het geconserveerde schip én de vele vondsten. 

Toch bebouwen

Meestal blijven archeologische vondsten onder het maaiveld verborgen, maar hier stond de Rijksdienst bij hoge uitzondering bebouwing toe, onder enkele strikte voorwaarden. 

‘Het nieuwe fort moest onder meer boven op de archeologische resten worden gebouwd, maar deze resten mochten niet worden aangetast, bijvoorbeeld door funderingspalen of roering in de grond’, licht architect Yko Buursma van Skets toe. 

Inklinking

‘Over de eerste meter grond mocht de inklinking bovendien niet meer zijn dan 10 centimeter. We hebben dit opgelost door een permanente laag van 1 meter grond aan te brengen en een extra tijdelijke laag van 1 meter op het bouwvlak.’ 

‘Dit zandpakket van 2 meter is zorgvuldig gemonitord tijdens de inklinking. Die bleek na verloop van tijd slechts 1 tot 1,5 centimeter te zijn. Op het zandpakket hebben we betonnen industrieplaten toegepast als fundering op staal.’

Licht van gewicht

Om op staal funderen mogelijk te maken, hebben de gebouwen van de wallen en torens een lichte constructie. Met behulp van geprefabriceerde units met betonnen begane grondvloer en verdiepingsvloer en stalen kolommen, die ter plaatse werden afgewerkt met houtskeletbouwwanden, konden de wallen – met een totale lengte van 400 meter – in een grote repetitie snel worden opgebouwd. 

De betonnen vloeren komen vooral voort uit duurzaamheidseisen en als gevolg van de hoge isolatie-eisen. De wallen zijn 6 meter hoog en de torens 10 meter, met allebei een breedte (dikte) van 5,5 meter. Voor de torens werden 2,5 units gestapeld.

Gevels

De gevels lopen zowel aan de binnenzijde als aan de buitenzijde van het fort boven het dak door, met 1 meter brede kantelen, als borstweringen voor de beloopbare daken (de omloop). 

Bij voorstellingen op het binnenterrein fungeren deze daken als (extra) tribunes. Vanaf dit hogere standpunt is ook goed het historische assenkruis van Romeinse wegen op het binnenterrein te zien.

Prefab panelen

De gevels van de wallen en torens zijn afgewerkt met 1 meter brede prefab panelen die bestaan uit stalen frames met duurzame houten latten. De houten afwerking zorgt voor een vriendelijker aanzicht van de gebouwen. In totaal is er zo’n 43 kilometer aan houten lattenwerk in de gevels verwerkt. 

Aan de buitenzijde van het fort zijn de gevels gesloten, als een verdedigingsmuur (zonder te openen delen); aan de binnenzijde zijn veel te openen frames geplaatst die ofwel als luifel gevouwen kunnen worden of opzij kunnen schuiven. 

Hoogteverschil

De 1 meter brede frames hebben verschillende hoogtes, wat onder meer door het aanwezige hoogteverschil in het terrein van circa 2,5 meter. Waar de hoogte slechts 3,5 meter is, werd die hoogte met één gevelframe uitgevoerd, voor de hoogte van 6 meter, zijn twee frames gestapeld. Het hoogteverschil is binnen in de omloop waar te nemen doordat de begane grondvloer mee ‘beweegt’ met de hoogtes.

In de wallen en de torens bevinden zich onder meer kantoorruimten, dierenverblijven voor de stadsboerderij (Steede Hoge Woerd), museumruimtes en verhuurbare lesruimten en zalen. Door middel van verplaatsbare wanden zijn de ruimten aanpasbaar aan andere of nieuwe ontwikkelingen en invullingen.

Paviljoen op palen

‘Voor 95 procent is het gelukt om het gebouw zonder aantasting van de archeologische resten te bouwen. Voor het hogere en zwaardere paviljoen was dit ingewikkelder. Samen met constructeur ABT hebben we hier voor een hybride constructie gekozen’, vertelt Buursma. 

‘Het hoofdcasco is op staal gefundeerd en de theaterzaal op slechts 4 samengestelde paalgroepen van 2×2 en 2×3 palen. Op de palen kwam een staalconstructie, waarin de ‘theaterbak’ is opgehangen.’

‘Door de verschillende funderingswijzen kunnen er echter wel zettingsverschillen optreden. Daarom zijn er flexibele manchetten rond de palen aangebracht waar de palen door de constructievloer heen gaan. 

Daarnaast is de theaterzaal uitgevoerd als een doos-in-doos-constructie (om geluidsoverlast zoveel mogelijk te voorkomen), die via een geluidssluis te bereiken is. In die sluis is een betonvloer aangebracht die scharnierend werkt tussen beide bouwdelen.’

Onderzoek

‘Van de Rijksdienst kregen we toestemming om dit gebouw te funderen op palen. Wél hebben we eerst uitgebreid onderzoek moeten doen naar de archeologische resten.’

De gevels van het paviljoen zijn voorzien van een aluminium beplating. In de cassettes (750 x 2.200 mm) is een patroon met perforaties aangebracht. Deze patronen zijn gebaseerd op de grafieken die dendrologen (boomdeskundigen) maakten van de jaarringen uit het onderzoek naar de leeftijd van het oude houten schip.

Het schip als attractie

Het oude schip met een lengte van 25 meter kreeg een prominente plaats: op de benedenverdieping van het paviljoen, met glazen wanden in de gevels rondom, zodat het ook van buitenaf van alle kanten zichtbaar is. 

Het schip is eveneens op staal gefundeerd, op een aparte funderingsstrook. Er is een speciale constructie ontwikkeld om het hout te stabiliseren met een stalen frame en pendels eronder. Deze pendels dragen af op verticale glazen panelen. Rond het schip zijn diverse vitrines met archeologische vondsten én voorwerpen uit het schip. 
 

Tekst: Carla Debets Bouwtekst
Foto’s: Architectuurstudio Skets, Carla Debets